Dynamiczny rozwój medycyny i farmakologii w ostatnich dekadach sprzyja wspomaganiu zdrowia i wydłużaniu życia mieszkańców „zachodniego świata”. Rewolucyjny postęp technologiczny oraz poprawa infrastruktury szpitalnej pozwalają coraz częściej wygrywać walkę ze schorzeniami somatycznymi, zapewniając jednocześnie zadowalającą jakość życia starzejącego się społeczeństwa. W związku ze zmieniającą się strukturą demograficzną społeczeństw i odchodzeniem od wielopokoleniowych systemów rodzinnych na rzecz struktur nuklearnych, cywilizacja zachodnia staje w obliczu nowych wyzwań. Jednym z nich jest optymalna opieka i budowanie postaw prozdrowotnych u osób starszych, w celu minimalizacji ryzyka wystąpienia zaburzeń poznawczych i ich konwersji do zespołów otępiennych prowadzących do utraty samodzielności. Jednym z najważniejszych elementów budowania dobrostanu seniorów, obok aktywności poznawczej, fizycznej i społecznej, jest optymalna dieta.

Prawidłowo funkcjonujący mózg jest jednym z narządów o najwyższej aktywności metabolicznej, wykorzystującym znaczną część spożywanych składników odżywczych oraz energii. Jego funkcjonowanie zależne jest od glukozy, zużywając około 20% całkowitego stężenia glukozy we krwi¹. Ponadto, utrzymanie prawidłowo funkcjonującej tkanki nerwowej jest ściśle regulowane i zależy od optymalnego spożycia witamin, strukturalnych składników odżywczych oraz składników mineralnych². Wysokie zapotrzebowanie na energię powoduje, że optymalna sprawność komórek nerwowych podatna jest na jakąkolwiek niedoczynność metaboliczną spowodowaną niedoborem niezbędnych składników odżywczych³. Neurony – to komórki postmitotyczne, które są wyjątkowo wyspecjalizowane i długowieczne, w rezultacie czego mają ograniczoną zdolność radzenia sobie ze stresem środowiskowym i gromadzeniem zdarzeń związanych z wiekiem⁴. Dodatkowo, ponieważ neurony w mózgu nie regenerują się, nagromadzenie uszkodzeń może przekroczyć możliwości mechanizmów naprawczych⁵. Ponadto, w porównaniu do innych narządów, w neuronach mózgowych składniki antyoksydacyjne wykazują mniejszą aktywność⁶. Dlatego też wymagania dotyczące niezbędnych składników odżywczych, w tym witamin, dla starzejącego się mózgu, a także w demencji lub depresji, wydają się wyższe niż w przypadku np. osób dorosłych⁶. Osoby starsze o nieodpowiedniej podaży mikroelementów i przeciwutleniaczy w diecie mogą być bardziej narażone na zmiany w funkcjonowaniu mózgu i utratę zdolności umysłowych i emocjonalnych².

Funkcje poznawcze w procesach naturalnego starzenia się

Właściwe funkcjonowanie poznawcze warunkuje samodzielne życie i radzenie sobie z wyzwaniami codzienności. Adekwatna ocena rzeczywistości, logiczna organizacja dnia, planowanie wydatków, zapamiętywanie nowych informacji oraz optymalna komunikacja z otoczeniem pozwalają na samodzielne mieszkanie, prowadzenie domu, realizowanie zadań życiowych. Wraz z procesami starzenia się organizmu następują jednak zmiany w zakresie sprawności poznawczych, co jest związane ze stopniowym zmniejszaniem się masy i objętości struktur mózgowych, zmianami morfologicznymi i metabolicznymi. Komórki nerwowe obkurczają się i dochodzi do atrofii. Maleje zdolność do syntezy neuroprzekaźników oraz tworzenia połączeń synaptycznych. W procesach naturalnego starzenia zachodzi to stopniowo i rozpoczyna się po 60 roku życia łagodnym stanem przedklinicznym⁷. Funkcjonalną manifestacją tego zjawiska jest spowolnienie dynamiki przetwarzania informacji, osłabienie procesów hamowania (Cognitive Inhibitory Pocessess) oraz obniżenie sprawności w zakresie funkcji wykonawczych odpowiedzialnych za organizację złożonych działań w oparciu o intencję, weryfikację realizacji zadania, zdolność do autokorety i ocenę rezultatów podjętej czynności⁸. Wieloaspektowe procesy odpowiedzialne za filtrowanie odbieranych informacji, koncentrację, czujność, trwałość, przerzutność, podzielność uwagi oraz pamięć operacyjna umożliwiająca przetwarzanie bieżących informacji w kontekście posiadanej wiedzy przy udziale procesów myślenia również ulegają osłabieniu. Mechanizm interpretacji i kodowania nowego materiału stopniowo przebiega coraz wolniej, zmniejsza się również zakres pamięci bezpośredniej, czyli liczba elementów pamięciowych możliwych do przechowania w magazynie pamięci „podręcznej”, czyli krótkoterminowej⁹. Innym aspektem pamięci, który ulega powolnemu ograniczeniu, jest wydobywanie informacji z magazynu pamięci długotrwałej. Materiał dobrze wyuczony staje się trudniej dostępny, mimo że w procesie rozpoznawania okazuje się być znanym. W szczególności dotyczy to pamięci epizodycznej, czyli opartej o informacje związane z określonym miejscem i czasem. W rezultacie kodowanie staje się mniej efektywne, co często bywa subiektywnie interpretowane jako niepokojący deficyt, zwykle utożsamiany z zaburzeniami pamięci. Stosunkowo długo przy naturalnym przebiegu procesów starzenia się zachowana jest pamięć prospektywna. Jest to ten typ wiedzy, który pomaga nam zapamiętywać i odpamiętywać zadania, jakie wytyczamy sobie na przyszłość. Zjawisko to tłumaczy się silną motywacją wynikającą z poczucia obowiązku w zakresie planowania i realizacji zamierzeń przez osoby starsze¹⁰. Istotnym elementem jest tutaj również przyzwyczajenie, czyli procedura, zgodnie z którą zwykliśmy wykonywać określone czynności i zamierzamy to robić w przyszłości.

Epidemiologia

Najogólniej ujmując, łagodne zaburzenia funkcji poznawczych (ang. MCI – Mild Cognitive Impairments) stanowią etap przejściowy pomiędzy sytuacją pełnej sprawności poznawczej a deficytami powstałymi wskutek dysfunkcji mózgu spowodowanej procesami neurodegeneracji lub inną patologią wpływającą na sprawność ośrodkowego układu nerwowego. W świetle badań przytaczanych przez Bidzana¹¹ rozpoznanie MCI u 50% pacjentów jest predyktorem rozwinięcia się w przeciągu 3–4 lat zespołu otępiennego. W związku z licznymi kontrowersjami i nieścisłościami w zakresie kryteriów diagnostycznych doniesienia dotyczące epidemiologii są rozbieżne i należy je traktować orientacyjnie. Szacuje się, że rozpoznanie MCI dotyczy 15–20% populacji po 65 roku życia i jest ściśle związane z wiekiem. U osób młodszych, ok. 60 r.ż., występuje u 3% i wraz z wiekiem wzrasta do 15% u 90-latków¹¹.