menu close arrow_back_ios person_add home

Odpowiednia dieta i kondycjonowanie jelit wsparciem żywieniowym u osób starszych

Dietetyk Daria Kotek

ŻYWIENIE OSÓB STARSZYCH

02-07-2018

18/2018

Starzenie się organizmu jest zjawiskiem nieodwracalnym, ale jego przebieg może być modyfikowany przez wiele czynników, takich jak: odżywianie, styl życia czy stres. Istnieje zależność pomiędzy sposobem żywienia a długością oraz jakością życia. W populacji osób starszych, często z chorobami przewlekłymi, najczęściej występującymi schorzeniami są choroby układu krążenia, stawów, kręgosłupa oraz wątroby. Innymi dolegliwościami, które równie często występują u osób starszych, są: zaparcia, wzdęcia, inne problemy żołądkowo-jelitowe oraz zaburzenia metaboliczne. Dodatkowymi czynnikami ryzyka ich wystąpienia jest nadwaga i otyłość. Podstawą we wsparciu leczenia tych wszystkich jednostek chorobowych oraz dolegliwości z nimi związanych jest dietoterapia1.

Wszystkie te zmiany, ograniczenia, wraz z występującymi dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego oraz stosowanie leków, mogą powodować u osób w wieku podeszłym wiele niedoborów3.

Różnorodność jednostek chorobowych osób w podeszłym wieku oraz różne inne problemy powodują trudności w stworzeniu zaleceń żywieniowych dla tej grupy ludzi. Priorytetem jednak jest dobranie odpowiednio zbilansowanej diety dla pacjenta geriatrycznego, która pozwoli zapobiegnąć niedożywieniu bądź przekarmieniu. Po ukończeniu 65 roku życia zmniejsza się zapotrzebowanie kaloryczne organizmu. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na proporcje poszczególnych składników pokarmowych w diecie. Odpowiednia ilość białka jest kluczowa z uwagi na zmniejszenie rezerw ustrojowych i spowolnienie metabolizmu, jednak należy pamiętać o współistniejących jednostkach chorobowych mających wpływ na bilansowanie jadłospisów pacjentów. Zapotrzebowanie energetyczne na białko u pacjentów w wieku podeszłym powinno wynosić 15–20% energii dobowej, czyli od 45 g do 81 g dla mężczyzn i od 41 g do 72 g dziennie dla kobiet. Podstawą diety u pacjentów geriatrycznych są węglowodany, których spożycie powinno być kontrolowane i odpowiednio dobrane z uwagi na częste występowanie cukrzycy. Najlepszą postacią będą węglowodany złożone: kasze gruboziarniste, pieczywo pełnoziarniste, warzywa, które usprawnią perystaltykę jelit, ale również utrzymają dłużej sytość. Kolejnym składnikiem, który spożywany jest przez pacjentów w zbyt dużych ilościach, jest tłuszcz. Często osoby starsze stosują tradycyjne techniki przyrządzania potraw, których podstawą jest smażenie na tłuszczach nasyconych, np. smalcu. Pacjenci ograniczają spożycie tłuszczów do masła, smalcu bądź tłustych produktów mlecznych. Problem stanowi także niskie spożycie produktów zawierających kwasy omega-3, które są zawarte np. w rybach morskich. Nie należy również zapominać o odpowiedniej podaży witamin oraz składników mineralnych, których bogactwem będą owoce i warzywa. Produkty roślinne, szczególnie niedojrzałe banany, płatki owsiane czy cebula, będą również źródłem prebiotyków, mających pozytywny wpływ na odżywienie nie tylko organizmu jako takiego, ale również pożytecznych bakterii w jelitach, które korzystnie wpływają na perystaltykę jelit4.

 

Mikrobiota jelitowa i jej zmiany w trakcie życia

Skład mikrobioty jelitowej u ludzi zdrowych nie wykazuje istotnych zmian w trakcie życia dorosłego, jednak ulega znacznym modyfikacjom w ciągu pierwszych miesięcy po urodzeniu się dziecka, na co wpływ mają czynniki środowiska. Po około roku życia dziecka mikrobiom jelitowy jest ciągle unikatowy, jednak są zauważalne zmiany, które upodabniają go do mikrobioty obserwowanej u dorosłego człowieka. Jednym z pierwszych czynników wpływających na zasiedlenie jelita bakteriami jest sposób porodu. U dzieci urodzonych naturalnie pojawiają się bakterie ochronne z rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus. Innym czynnikiem determinującym skład mikroflory jelitowej jest dieta – u noworodków jest to różny sposób karmienia. Wykazano, że u niemowląt karmionych naturalnie przez matki bakterie z rodzaju Bifidobacterium pojawiają się wcześniej niż u dzieci karmionych mlekiem sztucznym. Mikrobiota niemowlaków składa się w większości z bakterii rodzaju: Bifidobacterium, Staphylococcus, Streptococcus oraz rodziny Enterobacteriaceae. W skład mikrobioty jelitowej dorosłych wchodzą głównie bakterie należące do dwóch typów: Bacteroidetes i Firmicutes5. Zmiany proporcji między tymi dwoma rodzajami bakterii mogą mieć związek z występowaniem otyłości wśród osób starszych6. W kolejnym etapie życia, u osób starszych, obserwujemy również zmiany w składzie mikrobioty jelitowej, które dotyczą zmniejszenia liczby bakterii z rodzaju Bifidobacterium, Bacteroides, Lactobacillus oraz wzrost liczby bakterii E. coli7. Ponadto mikrobiota osób starszych charakteryzuje się mniejszą różnorodnością oraz mniejszą liczbą bakterii ochronnych i odżywiających nabłonek jelitowy (Faecalibacterium prausnitzii, Akkermansia muciniphila)13. Takie zmiany będą wpływały na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, zwiększając ryzyko występowania problemów z wypróżnianiem lub spadek odporności.

 

Wpływ probiotyków na zdrowie osób starszych

Coraz więcej badań wskazuje na prozdrowotne działanie probiotyków na organizm człowieka. W badaniu przeprowadzonym przez Rampelli i wsp., w którym grupa badana spożywała herbatniki zawierające probiotyk, dokładnie: Bifidobacterium lactis BB oraz Lactobacillus helveticus Bar13, zaobserwowano obniżenie w tej grupie ilości bakterii patogennych, takich jak: Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecium oraz Campylobacter, w porównaniu do kontroli8. Gill i wsp., udowodnili działanie immunostymulujące probiotyków. Badacze zaobserwowali, że suplementacja preparatem zawierającym bakterie Bifidobacterium lactis HN019 u starszych osób w wieku od 63 do 84 lat przyczyniła się do zwiększenia liczby komórek NK (ang. natural killers) oraz limfocytów pomocniczych o receptorach CD4 i CD259. Fukushima i wsp. zbadali wpływ podaży sfermentowanego mleka zawierającego bakterie Lactobacillus johnsonii LA1 na długość trwania infekcji u osób starszych. Pacjenci przez 12 tygodni spożywali mleko z dodatkiem probiotyków. Zauważono skrócenie czasu trwania infekcji z 15 do 5 dni u osób badanych, w porównaniu do osób będących w grupie kontrolnej10. W kolejnych badaniach stwierdzono, że podawanie probiotyków ze szczepami bakterii Bifidobacterium longum DSM 14579 oraz Bifidobacterium longum DSM 14583 u pacjentów powyżej 65 roku życia spowodowało wzrost liczebności bakterii w kale, polepszenie konsystencji oraz systematyczności oddawania stolca, a dodatkowo zmniejszenie stanu zapalnego11. Inni badacze zauważyli, że suplementacja 3 x dziennie kapsułkami zawierającymi bakterie Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus przez pół roku przyczyniła się do obniżenia poziomu cytokiny prozapalnej IL-8 oraz podwyższenia poziomu ludzkiej α-defensyny 2. Po 6 miesiącach od zakończonej probiotykoterapii efekt ten zanikł12.

 

Studium przypadku

Do gabinetu lekarza chorób wewnętrznych trafiła 84-letnia kobieta z chronicznymi zaparciami, wzdęciami po spożyciu posiłków oraz ogólnym złym samopoczuciem. W wywiadzie chorobowym zgłosiła występowanie cukrzycy typu 2 oraz nadciśnienia tętniczego, dodatkowo występowała u niej nadwaga. Leczona była farmakologicznie metforminą oraz preparatami na nadciśnienie. Pacjentka nie stosowała dotychczas żadnych diet, odżywiała się w sposób „tradycyjny”, podstawą były potrawy kuchni polskiej, w większości złożone z ziemniaków, różnego rodzaju klusek oraz mięs smażonych lub pieczonych. Po analizie diety zalecono konsultację z dietetykiem, który stwierdził bardzo małą ilość błonnika w diecie, wysokie spożycie cukrów prostych oraz tłuszczy zwierzęcych. Pacjentka otrzymała od dietetyka zalecenia żywieniowe do wdrożenia, opierające się na zwiększeniu spożycia warzyw, produktów pełnoziarnistych oraz dobrej jakości mięs i ryb. Pacjentka wykonała badania mikrobioty jelitowej pod kątem ilości bakterii wskaźnikowych oraz grzybów. Wyniki badania pokazały obniżoną całkowitą liczbę bakterii w kale, podwyższone pH kału. W badaniu mikrobioty wskaźnikowej jelita grubego stwierdzono obniżoną liczbę bakterii z rodzajów Bifidobacterium oraz Bacteroides. Bakterie te tworzą krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, które są źródłem energii dla komórek błony śluzowej jelita, umożliwiając tym samym poprawną perystaltykę. Stwierdzono również podwyższoną liczbę Clostridium spp., które produkują duże ilości gazów, co może prowadzić do wzdęć. Pacjentka uzyskała celowaną probiotykoterapię złożoną z preparatów mających w składzie bakterie ochronne kwasu mlekowego, bakterie immunostymulujące, w tym niepatogenne E. coli oraz Enterococcus faecalis, mające na celu odbudowanie prawidłowej mikrobioty jelitowej. Terapia mikrobiologiczna trwała 6 miesięcy, w trakcie terapii pacjentka pojawiała się raz na 3 miesiące na wizytach kontrolnych, podczas których zgłaszała poprawę samopoczucia oraz wypróżnień, dodatkowo nastąpił spadek masy ciała oraz poprawa podstawowych parametrów morfologii krwi oraz glukozy.

 

Podsumowanie

Postępowanie żywieniowe wraz z celowaną probiotykoterapią stanowi ważny element w profilaktyce oraz leczeniu dolegliwości żołądkowo-jelitowych osób starszych. Przegląd literatury wskazuje na poprawę u pacjentów po zastosowaniu konkretnych szczepów bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, co może mieć wpływ na skrócenie czasu infekcji osób starszych czy większą systematyczność wypróżnień. Doboru właściwej diety zawsze należy dokonywać indywidualnie dla każdego pacjenta, mając na uwadze jego dolegliwości, dotychczasowe leczenie oraz możliwości finansowe. Podstawowym celem dietoterapii powinno być niedopuszczenie do niedożywienia jakościowego pacjenta. Badania pokazują, że odpowiednio dobrana dieta oraz podawanie probiotyków mogą w sposób korzystny oddziaływać na zdrowie i samopoczucie pacjentów geriatrycznych. 

PRZYPISY

  1. Piórecka B., Dieta kluczem do zdrowia seniora, "Głos Seniora" 6(4), 2013, 26.
  2. Grycewicz J., Loba J., Żywienie osób w wieku podeszłym, w: Prusiński A. (red.), Neurogeriatria. Praktyczne problemy neurologii w wieku podeszłym, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004, 28–32.
  3. Duda G., Saran A., Polskie rekomendacje dotyczące spożycia witamin i składników mineralnych przez osoby w starszym wieku, "Farmacja Współczesna" 1, 2008, 16–23.
  4.  Jurczak I., Barylski M., Irzmański R., Znaczenie diety u osób w podeszłym wieku – ważny aspekt prewencji zdrowia czy nieistotna codzienność? "Geriatria" 5, 2011, 127–133.
  5. Favier C.F., Vaughan E.E., De Vos W.M., Akkermans A.D., Molecular monitoring of succession of bacterial communities in human neonates, "Appl. Environ. Microbiol." 68, 2002, 219–226.
  6. Hattori M., Taylor T.D., The human intestinal microbiome: a new frontier of human biology, "DNA Res." 16, 2009, 1–12.
  7. Hébuterne X., Gut changes attributed to ageing: effects on intestinal microflora, "Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care" 6, 2003, 49–54.
  8. Rampelli S., Candela M., Severgnini M., Biagi E., Turroni S., Roselli M., Carnevali P., Donini L., Brigidi P., A probiotics – containing biscuit modulates the intestinal microbiota in the elderly, "J Nutr Health Aging" 17(2), 2013, 166–172.
  9. Gill H.S., Rutherfurd K.J., Cross M.L., Gopal P.K., Enhancement of immunity in the elderly by dietary supplementation with the probiotic Bifidobacterium lactis HN019, "Am J Clin Nutr" 74(6), 2001, 833–839.
  10. Fukushima Y., Miyaguchi S., Yamano T., Kaburagi T., Iino H., Ushida K., Sato K., Improvement of nutritional status and incidence of infection in hospitalised, enterally fed elderly by feeding of fermented milk containing probiotic Lactobacillus johnsonii La1 (NCC533), "Br J Nutr" 98(5), 2007, 969–977.
  11. Pitkala K.H., Strandberg T.E., Finne-Soveri U.H., Ouwehand A.C., Poussa T., Salminen S., Fermented cereal with specific bifidobacteria normalizes bowel movments in elderly nursing home residents. A randomized, controlledtrial, "J Nutr Health Aging" 11(4), 2007, 305–311.
  12. Moro-García M.A., Alonso-Arias R., Baltadjieva M., Fernández-Benítez C., Fernández-Barrial M.A., Díaz Ruisánchez E., Alonso-Santos R., Alvarez Sánchez M., Saavedra Miján J., López Larrea C., Oral supplementation with Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus 8481 enhances systemic immunity in elderly subjects, "Age" 35(4), 2013, 1311–1326.
  13. Bartosch S., Fite A., Macfarlane G.T., McMurdo M.E., Characterization of bacterial communities in feces from healthy elderly volunteers and hospitalized elderly patients by using real-time PCR and effects of antibiotic treatment on the fecal microbiota, "Appl Environ Microbiol" 2004.

O autorze

Daria Kotek

CZYTAM ARTYKUŁY

Dietetyczka Instytutu Mikroekologii w Poznaniu. Absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu na kierunku Dietetyka. Swoją wiedzę pogłębia nieustannie poprzez liczne szkolenia i kursy. Dzięki temu nie tylko wzbogaca, ale również ugruntowuje swoje wiadomości nt. nadwrażliwości pokarmowych oraz mikrobioty jelitowej. Specjalizuje się w dietach eliminacyjnych, ma doświadczenie w pracy z pacjentami z nadwagą oraz otyłością. Uczestniczyła, zarówno jako słuchaczka, jaki i prelegentka, w warsztatach, szkoleniach i konferencjach dietetycznych.