Otyłość i zespół jelita drażliwego (IBS) coraz częściej współwystępują, co sugeruje istnienie tych samych mechanizmów patofizjologicznych, w tym dysbiozy jelitowej i zaburzeń osi mózg–jelito. Maślan sodu, będący kluczowym metabolitem mikrobioty, wykazuje właściwości przeciwzapalne, wzmacnia barierę jelitową oraz moduluje sygnalizację hormonalną, co czyni go obiecującym składnikiem terapeutycznym zarówno w leczeniu otyłości, jak i zespołu jelita nadwrażliwego.
Otyłość jest przewlekłą chorobą charakteryzującą się nadmierną akumulacją tkanki tłuszczowej, prowadzącą do zaburzeń zdrowotnych i metabolicznych. Jej powszechność jest coraz większa – szacuje się, że już ponad 1 miliard ludzi na świecie ma otyłość lub nadwagę. Patofizjologia otyłości wykracza poza prosty nadmiar kalorii – obejmuje złożone interakcje hormonalne, genetyczne i immunologiczne. W tkance tłuszczowej osób otyłych obserwuje się przewlekły stan zapalny o niskim nasileniu, który sprzyja insulinooporności i rozwojowi powikłań.
Coraz więcej badań podkreśla także rolę przewodu pokarmowego i mikrobioty jelitowej w rozwoju otyłości. U osób z otyłością stwierdzono nieprawidłowości składu mikrobioty (dysbiozę) oraz upośledzoną funkcję bariery jelitowej (zwiększoną przepuszczalność bariery jelitowej), które mogą powodować wzrost translokacji lipopolisacharydu (LPS) do krwi i nasilenie stanu zapalnego. Równocześnie otyłości często towarzyszą funkcjonalne zaburzenia przewodu pokarmowego, takie jak zespół jelita drażliwego (IBS).
IBS dotyczy ok. 5–20% populacji i objawia się m.in. przewlekłymi bólami brzucha, wzdęciami i zaburzeniami rytmu wypróżnień. W populacji osób otyłych częstość IBS wynosiła od ok. 12% do 24%, co wskazuje, że znaczna część pacjentów z otyłością doświadcza też objawów IBS. Nie jest jasne, czy otyłość sprzyja rozwojowi IBS, czy odwrotnie – jednak u pacjentów z obiema tymi jednostkami chorobowymi często obserwuje się cięższy przebieg dolegliwości jelitowych. Możliwe, że dieta bogata w wysoko przetworzone pokarmy (sprzyjająca otyłości) jednocześnie negatywnie wpływa na mikrobiotę i funkcje jelit, co wywołuje objawy IBS. Ponadto przewlekły stan zapalny i zaburzona równowaga hormonalna w otyłości mogą modulować tzw. oś mózg–jelito i zwiększać wrażliwość trzewną (czyli nasilenie odczuwania bodźców z jelit) typową dla IBS.
Mikroorganizmy jelitowe odgrywają istotną rolę w metabolizmie energetycznym gospodarza. Bakterie fermentują składniki pożywienia (błonnik, skrobię oporną) do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych – głównie octanu, propionianu i maślanu. W warunkach prawidłowych SCFA wykorzystywane są przez komórki nabłonka jelit oraz modulują procesy metaboliczne i hormonalne. U osób otyłych skład mikrobioty sprzyja wydajniejszemu pozyskiwaniu energii z pożywienia oraz występują zmiany w proporcjach SCFA. Niektóre prace sugerowały wyższy poziom octanu (który może nasilać lipogenezę) i niższy poziom propionianu i maślanu u osób z otyłością, choć wyniki bywają niejednoznaczne. Ważnym spostrzeżeniem jest zmniejszenie liczby bakterii produkujących maślan w otyłości oraz cukrzycy typu 2. Niedobór maślanu łączy się z upośledzeniem metabolizmu energetycznego komórek jelitowych i rozregulowaniem sygnałów sytości, co sprzyja przejadaniu się. Ponadto mniejsza produkcja maślanu oznacza słabsze działanie przeciwzapalne w jelicie, a to może skutkować przewlekłym mikrozapaleniem i zwiększoną przepuszczalnością bariery jelitowej, pogarszającym ogólny stan metaboliczny. W osi mózg–jelito kluczowe znaczenie mają sygnały hormonalne z jelita, m.in. peptyd YY (PYY) i glukagonopodobny peptyd1 (GLP1), które hamują apetyt. Z kolei hormon głodu – grelina – jest wydzielany głównie w żołądku i pobudza łaknienie. Mikrobiota wpływa na wydzielanie tych hormonów: wykazano, że SCFA stymulują komórki L jelita grubego do uwalniania PYY i GLP1. Receptory wolnych kwasów tłuszczowych (FFAR2, FFAR3) obecne na enteroendokrynowych komórkach L są pobudzane przez maślan i inne SCFA, co inicjuje kaskadę sygnałową prowadzącą do sekrecji hormonów sytości. Dzięki temu mikrobiota regulująca poziom maślanu może wpływać na odczucie sytości i ilość przyjmowanego pokarmu. Dowodem na znaczenie tego mechanizmu są obserwacje kliniczne: suplementacja maślanem sodu zwiększa poziom GLP1 i PYY, a obniża poziom greliny u pacjentów otyłych, co przekłada się na mniejsze łaknienie. Zaburzenia osi mózg–jelito w IBS obejmują natomiast nadwrażliwość trzewną i nieprawidłową motorykę jelit, które mogą być nasilane przez stres i stan zapalny.
Maślan sodu to sól sodowa kwasu masłowego (butyrowego) – krótkołańcuchowego kwasu tłuszczowego (SCFA) powstającego głównie w jelicie grubym w wyniku fermentacji błonnika przez bakterie. Naturalnie jest on głównym źródłem energii dla enterocytów okrężnicy. W warunkach fizjologicznych mniej niż 10% wytworzonego w jelicie maślanu ulega wydaleniu z kałem – reszta jest wchłaniana i wykorzystywana lokalnie lub w metabolizmie ustrojowym. Maślan wywiera wielokierunkowy korzystny wpływ na organizm gospodarza. W tabeli 1 przedstawiono główne mechanizmy działania maślanu sodu.
Tabela 1. Główne mechanizmy działania maślanu sodu
Tabela 1. Przegląd badań klinicznych z użyciem maślanu sodu u pacjentów z IBS lub zaburzeniami metabolicznymi
Choć większość dowodów dotyczących działania przeciwotyłościowego maślanu pochodzi z badań na modelach zwierzęcych, w ostatnich latach pojawiły się pierwsze randomizowane badania kliniczne sugerujące jego korzystny wpływ także u ludzi. Szczególnie przełomowe okazało się badanie Coppoli i wsp.1 przeprowadzone u dzieci z otyłością. W 6-miesięcznej, podwójnie ślepej próbie 54 dzieci w wieku ~11 lat otrzymywało standardową opiekę dietetyczną oraz maślan sodu (20 mg/kg masy ciała dziennie) lub placebo. Wyniki wykazały, że 96% dzieci przyjmujących maślan osiągnęło istotne zmniejszenie wskaźnika masy ciała (BMI) o ≥ 0,25 SD, podczas gdy w grupie placebo odsetek ten wyniósł 56%. Średnia redukcja obwodu talii w grupie maślanu wyniosła 5,1 cm względem wartości początkowej (w porównaniu z brakiem istotnej zmiany w grupie placebo). Ponadto poprawiły się parametry metaboliczne: obniżyło się stężenie insuliny na czczo o ok. 5,4 μU/ ml, wskaźnik insulinooporności HOMA-IR zmniejszył się średnio o 1,14, a poziom prozapalnej interleukiny 6 spadł o ~4,8 pg/ml w porównaniu z placebo. Zauważono także istotny spadek wspomnianego wcześniej hormonu głodu – greliny – u dzieci suplementujących maślan. Suplementacja była dobrze tolerowana, odnotowano jedynie przejściowe, łagodne nudności i bóle głowy u 2 pacjentów w pierwszym miesiącu. Autorzy wnioskują, że doustny maślan sodu może być skutecznym wsparciem leczenia otyłości u dzieci, pomagać w obniżaniu masy ciała i poprawiać profile metaboliczne.
W grupie dorosłych pacjentów badania są w toku, ale dotychczasowe wyniki również są obiecujące. W badaniu pilotażowym u osób z otyłością połączoną z niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby (NAFLD) zastosowano preparat zawierający maślan sodu. Po 12 tygodniach suplementacji odnotowano poprawę wskaźnika stłuszczenia wątroby (FLI, ang. fatty liver index) oraz korzystne zmiany profilu lipidowego (spadek triglicerydów, wzrost frakcji HDL) w porównaniu z placebo. Inne badanie2 przeprowadzone na 50 dorosłych z otyłością i cukrzycą typu 2 wykazało, że połączenie maślanu (600 mg/dzień) z prebiotykiem inuliną (10 g/dzień) przez 45 dni skutkowało obniżeniem wskaźników stanu zapalnego (spadek hsCRP o ~0,9 mg/L) oraz stresu oksydacyjnego w porównaniu z grupą placebo. Co ciekawe, w tej samej próbie stwierdzono znaczący wzrost liczebności bakterii Akkermansia muciniphila (znanej z właściwości przeciwotyłościowych) u osób przyjmujących maślan i inulinę. To sugeruje, że suplementacja maślanem może dodatkowo modulować mikrobiotę w kierunku korzystnym metabolicznie.
Warto jednak podkreślić, że dane z badań z udziałem osób dorosłych są wciąż ograniczone. Trwają próby kliniczne oceniające wpływ maślanu na redukcję masy ciała u osób dorosłych z otyłością połączoną z dietą redukcyjną. Dotychczasowe wyniki potwierdzają bezpieczeństwo suplementacji – w dawkach rzędu 300–600 mg na dobę nie zaobserwowano poważnych działań niepożądanych, a jedynie nieliczne epizody łagodnych dolegliwości żołądkowo- -jelitowych. Większość pacjentów dobrze toleruje maślan, zwłaszcza w formie preparatów o opóźnionym uwalnianiu (mikrokapsułkowany maślan).
Zastosowanie maślanu sodu u pacjentów z IBS budzi duże zainteresowanie ze względu na jego lokalne działanie w jelicie grubym. W IBS występuje przewlekły, niski stopień stanu zapalnego błony śluzowej oraz zaburzona kompozycja mikrobioty (często niedobór bakterii produkujących SCFA, w tym maślan). Pojawiło się już kilka badań oceniających skuteczność suplementacji maślanu w łagodzeniu objawów IBS.
Jedno z pierwszych badań klinicznych przeprowadzono w Polsce z udziałem 66 chorych na IBS3. Pacjentom podawano mikrokapsułkowany maślan sodu (dawka 300 mg dziennie) lub placebo przez 6 tygodni, monitorowano nasilenie objawów i jakość życia. W grupie otrzymującej maślan odnotowano istotną poprawę – zmniejszenie dolegliwości bólowych, wzdęć oraz normalizację rytmu wypróżnień w porównaniu z wartościami wyjściowymi. Co ważne, pacjenci chętniej kontynuowali terapię po zakończeniu badania i polecali ją innym, co świadczy o subiektywnie odczuwanej skuteczności. Choć różnice między grupą maślanu a placebo nie we wszystkich pomiarach osiągnęły poziom istotności statystycznej (prawdopodobnie z powodu stosunkowo małej liczebności próby), trend poprawy był wyraźny. Autorzy zasugerowali, że włączenie maślanu sodu do leczenia IBS jest zasadne i bezpieczne, zwłaszcza u pacjentów z dolegliwościami utrzymującymi się pomimo standardowej diety.
W późniejszych latach pojawiły się doniesienia o skuteczności terapii skojarzonych. W 2025 roku Gąsiorowska i wsp.31 opublikowali wyniki randomizowanego, podwójnie zaślepionego badania klinicznego z udziałem 120 pacjentów z zespołem jelita drażliwego, w którym oceniano wpływ suplementacji mikrokapsułkowanym maślanem sodu, fruktooligosacharydami (FOS) oraz szczepami probiotycznymi (Lactobacillus i Bifidobacterium). Po 12 tygodniach interwencji stwierdzono istotną poprawę objawów IBS oraz jakości życia w porównaniu z placebo. Preparat był dobrze tolerowany i nie odnotowano istotnych działań niepożądanych. Wyniki te wskazują na potencjalny efekt synergistyczny wynikający z połączenia maślanu sodu, probiotyków i prebiotyku. Co istotne, również sam maślan sodu (stosowany bez dodatku bakterii lub błonnika) wykazuje korzystne działanie – szczególnie jeśli jest podawany w formie umożliwiającej dotarcie do okrężnicy, np. w postaci mikrokapsułkowanej.
Z praktycznego punktu widzenia u pacjentów z IBS najczęściej stosuje się maślan sodu w postaci kapsułek dojelitowych (mikrokapsułkowany), aby zminimalizować wchłanianie w górnym odcinku przewodu pokarmowego i zapewnić osiągnięcie odpowiedniego stężenia w jelicie grubym. Typowa dawka to 300–450 mg na dobę, zwykle podawana w 2 dawkach podzielonych (np. po 150 mg rano i wieczorem). W przypadku dominacji zaparć (IBS -C) czasem stosuje się nieco wyższe dawki lub łączy maślan z błonnikiem rozpuszczalnym w diecie, aby nasilić fermentację. U pacjentów z przewagą biegunek (IBS-D) maślan podawany regularnie może pomóc odbudować barierę jelitową i zmniejszyć nadmierną sekrecję wody, co łagodzi biegunki. Część badań wykazała, że IBS-D może wiązać się z podwyższonym poziomem maślanu w stolcu (jako efekt szybkiego pasażu), jednak paradoksalnie jednocześnie stwierdza się niedobór bakterii maślanotwórczych w jelicie. Dlatego dostarczenie maślanu z zewnątrz może być korzystne – uzupełnia deficyt i poprawia mikrośrodowisko jelit, pomagając unormować jego pracę.
Dowody kliniczne sugerują, że suplementacja maślanem sodu może przynosić korzyści metaboliczne (redukcja BMI, poprawa wrażliwości na insulinę, spadek markerów zapalnych) u pacjentów z otyłością, a także łagodzić objawy IBS (ból brzucha, zaburzenia rytmu wypróżnień). Najlepsze efekty obserwuje się przy stosowaniu mikrokapsułkowanego maślanu w dawkach 300–600 mg/dobę. Dodatkowo nowe badania wskazują na synergistyczne działanie preparatów łączących maślan z probiotykami i prebiotykami. Potrzeba jednak dalszych, dużych badań randomizowanych, szczególnie w populacjach osób dorosłych, aby jednoznacznie określić miejsce maślanu w standardach postępowania.
Mikroelementy odgrywają istotną rolę w procesach nowotworzenia, wpływają na stres oksydacyjny, regulację cyklu komórkowego i odpowiedź immunologiczną. Zaburzenia ich homeostazy – zarówno niedobory, jak i nadmiary – mogą zwiększać ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych oraz wpływać na rokowanie i skuteczność terapii onkologicznej.
Kwas masłowy, będący jednym z głównych metabolitów wytwarzanych przez mikroflorę jelitową, zyskuje coraz większe uznanie w świecie onkologii. Jego zdolność do regulacji procesów zapalnych, wpływu na ekspresję genów i wspomagania apoptozy komórek nowotworowych sprawia, że postrzegany jest nie tylko jako kluczowy element zdrowia jelit, ale również jako obiecujący składnik terapii wspomagającej leczenie nowotworów.
Cukrzyca typu 2 to jedna z najczęściej występujących chorób metabolicznych na świecie, której skutki zdrowotne mogą być nieodwracalne, jeśli nie zostanie odpowiednio wcześnie zdiagnozowana i nie będzie leczona. Dzięki nowoczesnym metodom diagnostycznym oraz aktualnym zaleceniom Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) możliwe jest wczesne wykrycie i skuteczne zarządzanie cukrzycą typu 2, co znacząco poprawia jakość życia pacjentów.
