Czym są zaburzenia odżywiania? Jaki jest ich mechanizm działania oraz etiopatogeneza? Jakie formy leczenia stosuje się u pacjentów z zaburzeniami odżywiania i w jaki sposób można im pomóc? Odpowiedzi na te i inne pytania można znaleźć w wydanej w styczniu 2021 roku przez Wydawnictwo Lekarskie PZWL monografii prof. Anny Brytek-Matery „Zaburzenia odżywiania.”
Kanonem kobiecego piękna w XXI wieku stała się szczupła sylwetka. Promowany przez media masowe idealistyczny obraz przekłada się na wzrost niezadowolenia kobiet z własnego wyglądu, który często prowadzi do zaburzeń odżywiania. Lekarze, psychiatrzy, psycholodzy oraz psychodietetycy biją na alarm, ponieważ zaburzenia są diagnozowane coraz częściej i coraz częściej występują także u coraz młodszych dzieci. O skali problemu świadczą statystyki - z powodu zaburzeń odżywiania co godzinę na świecie umiera jedna osoba.
Monografia prof. Anny Brytek-Matery „Zaburzenia odżywiania” ma wymiar edukacyjny - jej celem jest ukazanie problematyki zaburzeń odżywiania w aspekcie teoretycznym, empirycznym i terapeutycznym. Książka zawiera szczegółową charakterystykę tych zaburzeń, m.in. przedstawia różnice i podobieństwa występujące między nimi, ujęcie historyczne i współczesne, modele powstawania zaburzeń, wyniki badań własnych, oraz przykłady własnej pracy terapeutycznej. Prezentowane w niej są zarówno klasyczne, jak i najnowsze wyniki badań uwzględniające czynniki predysponujące, wyzwalające i podtrzymujące zaburzenia odżywiania.
Prof. Anna Brytek-Matera jest doktorem habilitowanym, profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego, Kierownikiem Zakładu Psychologii Żywienia oraz Laboratorium Badań nad Zachowaniami Żywieniowymi – EAT Lab w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, redaktorem naukowym „Psychodietetyki”- pierwszego w Polsce podręcznika zawierającego wiedzę z zakresu żywienia człowieka, dietoprofilaktyki i dietoterapii, stylów jedzenia oraz podstaw prawa żywnościowego.
Prezentowane w „Zaburzeniach odżywiania” wyniki badań pochodzą w przeważającej części z badań własnych autorki i podkreślają zależność między objawami zaburzeń odżywiania a zmiennymi społecznymi i psychologicznymi.
Z niepokojem obserwujemy w ostatnich latach wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania zarówno u dzieci, jak i adolescentów - mówi profesor Anna Brytek Matera. Bazując na wynikach badań pochodzących z 2019 r. obecnie szacuje się, że wskaźnik rozpowszechnienia jadłowstrętu psychicznego w ciągu całego życia wynosi 1,4% dla kobiet i 0,2% dla mężczyzn. Natomiast wskaźnik występowania bulimii psychicznej w ciągu całego życia równy jest 1,9% w przypadku kobiet i 0,6% w przypadku mężczyzn. Patogeneza zaburzeń odżywiania jest wieloczynnikowa. Istotną rolę ogrywają w niej czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne (model biopsychospołeczny zaburzeń odżywiania). Aktualny stan wiedzy wskazuje, że jadłowstręt psychiczny powstaje w wyniku działania czynników biologicznych i psychologicznymi, które ujawniają się w niesprzyjających warunkach środowiskowych i społecznych (tj. rodzinnych).
Wśród czynników psychologicznych wspólnych dla jadłowstrętu psychicznego i bulimii psychicznej istotną rolę ogrywa niska samoocena, nadmierna troska o masę i kształt ciała, niska świadomość interoceptywna, labilność emocjonalna, wysoka potrzeba osiągnięć oraz deficyty poznawcze i emocjonalne. - dodaje profesor Anna Brytek Matera - Czynnik rodzinnym, bez wątpienia, odgrywa kluczową rolę w etiologii zaburzeń odżywiania. W przypadku jadłowstrętu psychicznego często mowa jest o zaburzonych wewnętrznych i zewnętrznych granicach rodziny, dążeniu rodziców do emocjonalnego uzależnienia od siebie dorastających dzieci, co powoduje ograniczenia ich autonomii, dążeniu do poświęcania się na rzecz rodziny, co w konsekwencji przyczynia się do tłumienia własnych potrzeb. Z kolei rodzina, w której córka/syn choruje na bulimię psychiczną, przeważnie charakteryzuje się sztywnymi, nieprzepuszczalnymi granicami zewnętrznymi, zatarciem granic między członkami rodziny, brakiem jasnej hierarchii i ról, brakiem możliwości autonomicznego funkcjonowania, chaosem oraz labilnością emocjonalną. Czynniki społeczno-kulturowe mają wpływ na powstawanie zaburzeń odżywiania, należy jednak pamiętać, że nie są ani główną ani jedyną przyczyną wywołującą i podtrzymującą chorobę.
W swojej monografii profesor Anna Brytek-Matera opisuje wypracowane sposoby pracy z osobami cierpiącymi na zaburzenia odżywania, prezentuje praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej oraz dzieli się radami na temat postępowania z pacjentami z jadłowstrętem psychicznym, z bulimią i innymi zaburzeniami.
Pacjenci z jadłowstrętem psychicznym nie traktują własnych zachowań żywieniowych jako nieprawidłowych (co świadczy o egosyntonicznej naturze choroby), stąd też nie mają potrzeby korzystania z pomocy specjalistów. – mówi profesor Anna Brytek-Matera - W przypadku adolescentów decyzję o leczeniu podejmują ich rodzice. Pacjenci z chronicznym jadłowstrętem psychicznym są już świadomi własnej choroby. Funkcjonowanie utrudniają im obsesyjne myśli dotyczące jedzenia i/lub kształtu własnego ciała, nadmierna obawa przed przyrostem masy ciała czy współwystępujące zaburzenia, m.in. zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe. W przypadku tych pacjentów kilkuletni lub kilkunastoletni czas trwania choroby jest czynnikiem niekorzystnym w procesie jej leczenia. Wymaga determinacji ze strony pacjentów, jak i dużego doświadczenia oraz wiedzy ze strony specjalistów. Pacjenci z bulimią psychiczną zdają sobie sprawę z własnych nieprawidłowych, odbiegających od norm społecznych zachowań żywieniowych (co świadczy o egodystonicznej naturze choroby), jednak dużą trudnością jest podjęcie przez nich psychoterapii - ze względu na występujące poczucie wstydu, poczucie winy czy dewaluację własnej osoby. Opóźnienia w rozpoczęciu odpowiedniego leczenia mogą prowadzić do pogorszenia się i/lub nasilenia objawów. Pacjentów z zaburzeniami odżywiania cechują deficyty emocjonalne, dlatego też uczą się identyfikować, nazywać i odczuwać własne emocje oraz radzić sobie z nimi. Ta „nauka” często wiąże się z dużym obciążeniem emocjonalnym i stanowi dla pacjentów niebagatelne wyzwanie. Przedwczesne przerwanie terapii (tzw. drop out) w przypadku zaburzeń odżywiania utrudnia prawidłowy i skuteczny proces leczenia.
Najnowsze wyniki badań dowodzą, że czynniki stresogenne związane z epidemią SARS-CoV-2 oraz konieczność pozostania w domu mogą powodować nasilenie zaburzeń odżywiania. – odnosi się do obecnej sytuacji epidemicznej profesor Anna Brytek-Matera - U osób z jadłowstrętem psychicznym aktualna sytuacja może dotyczyć trudności związanych ze spożywaniem wyłącznie „bezpiecznych” produktów, wynikających z ich niedostępności lub sprzedaży w ograniczonej ilości. Niedobór pożądanych produktów spożywczych może prowadzić do dalszej utraty masy ciała i tym samym stanowić zagrożenie dla zdrowia. Ponadto, ograniczenia wynikające z redukcji aktywności (np. edukacyjnych, zawodowych, społecznych) mogą nasilać obsesyjne myśli dotyczące jedzenia oraz kształtu i masy własnego ciała. Z kolei, u osób z bulimią psychiczną ilość spędzanego w domu czasu wolnego przy łatwej dostępności do jedzenia przechowywanego w nim może skutkować nadmiernym objadaniem się.
Psychospołecznym następstwem obecnej sytuacji w przypadku osób z zaburzeniami odżywiania może być izolacja społeczna oraz poczucie samotności. Dodatkowo, lęk i niepokój generowany przez COVID-19 może powodować nieprzystosowawcze zachowania, np. nadmierne objadanie się lub celowe samookaleczenie się. Hiszpańskie badania pilotażowe przeprowadzone na grupie 32 pacjentów z zaburzeniami odżywiania pokazały, że po dwóch pierwszych tygodniach lockdownu, prawie 38% pacjentów deklarowało pogorszenie objawów zaburzeń odżywiania, a ponad 56% zgłaszało dodatkowe objawy lękowe. Wyniki wcześniejszych badań (dotyczących zagrożeń wynikających z epidemii SARS) wskazywały, że restrykcje żywieniowe stosowane przez osoby zdrowe przyczyniały się do rozwoju zaburzeń odżywiania. W wielu krajach wdrożono interwencje technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu zapewnienia poradnictwa telemedycznego oraz leczenia online. Rozwiązania te stanowią próbę zapewnienia opieki zdrowotnej pacjentom z zaburzeniami odżywiania w warunkach ambulatoryjnych. Zalecenia dla pacjentów, rodzin i terapeutów w dobie pandemii koronawirusa dostępne są w publikacji Fernándeza-Arandy i wsp. “COVID-19 and implications for eating disorders”.
Zaprezentowana w monografii wiedza została przedstawiona w sposób jasny i zrozumiały nie tylko dla osób zajmujących się profesjonalnie problematyką zdrowia i zaburzeń zdrowia. Holistyczne spojrzenie autorki umożliwia czytelnikowi zrozumienie mechanizmu powstawania zaburzeń w odżywianiu i podjęcie działań mających na celu walkę z nimi. Tytuł ten będzie pomocnym przewodnikiem dla lekarzy, psychologów, terapeutów i psychodietetyków pracujących na co dzień z pacjentami z zaburzeniami odżywiania, a także dla osób poszukających pomocy w wypracowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych oraz wszystkich zainteresowanych rozwojem własnym i dobrostanem.
Książkę „Zaburzenia odżywiania” prof. Anny Brytek-Matery można kupić m.in. tutaj:
Otyłość stanowi narastający problem nie tylko zdrowotny, ale także społeczny, który coraz częściej dotyczy krajów rozwiniętych, ale również rozwijających się. Główną przyczyną otyłości jest zmiana stylu życia polegająca na niskiej aktywności fizycznej oraz na długotrwałym dodatnim bilansie energetycznym, którego powstaniu sprzyjają czynniki środowiskowe, psychospołeczne, genetyczne oraz niektóre schorzenia1,6,14.
Profilaktyka pierwotna raka piersi jest ograniczona. Do czynników modyfikowalnych należą: utrzymanie prawidłowej masy ciała, regularna aktywność fizyczna, eliminacja alkoholu z diety, unikanie palenia tytoniu (zarówno czynnego, jak i biernego) oraz ograniczanie stosowania hormonalnej terapii zastępczej. Najlepszą metodą wczesnego wykrywania raka piersi są przesiewowe badania mammograficzne (po 50. roku życia). Natomiast wcześniej zaleca się rutynowe samobadanie palpacyjne2.
Poruszając temat wyboru odpowiednich suplementów multiwitaminowych dostępnych obecnie na rynku, dyskusję należy rozpocząć od omówienia samej definicji suplementu. Zgodnie z nią, celem stosowania suplementów jest zapobieganie niedoborom składników odżywczych. Grupami referencyjnymi, u których występuje zwiększone na nie zapotrzebowanie są: dzieci, kobiety w ciąży, wyczynowi sportowcy, dorośli po 50. roku życia oraz osoby zmagające się z zaburzeniami wchłaniania w wyniku chorób układu pokarmowego. Czym jednak kierować się, wybierając drogę suplematacji?
