Witamina B₁₂ (kobalamina, Cbl) jest to grupa związków rozpuszczalnych w wodzie o złożonej strukturze należąca do korynoidów. Wyróżnia się cztery formy witaminy B ₁₂ :

• metylokobalaminę (MtCbl),
• hydroksykobalaminę (OHCbl),
• cyjanokobalaminę (CNCbl),
• 5'-deoksyadenozylokobalaminę (AdoCbl)¹ .

Praktycznie każda z powyższych form pełni ważne funkcje, będąc kofaktorem istotnych enzymów w organizmie człowieka: syntazy metioninowej oraz mutazy metylmalonylo-CoA. W związku z tym witamina B₁₂ jest niezbędna do prawidłowego przebiegu wielu procesów wewnątrzkomórkowych, które obejmują m.in. proces syntezy kwasów nukleinowych, metylacji i metabolizm energetyczny. Funkcje koenzymów pełnią formy MtCbl i AdoCbl. Z kolei forma OHCbl jest traktowana jako zapasowa, która może być przekształcona do form koenzymatycznych w komórkach docelowych^1,2.

W procesie wchłaniania kobalaminy w przewodzie pokarmowym, a następnie jej transporcie zaangażowane są liczne białka, których dysfunkcja prowadzi do niedoboru tej witaminy.

Kobalamina jest syntetyzowana wyłącznie przez mikroorganizmy, w tym bakterie obecne w przewodzie pokarmowym zwierząt, a także człowieka (w niewielkich ilościach). Rośliny nie są zdolne do biosyntezy tego związku. W związku z tym jej głównym źródłem w diecie są pokarmy pochodzenia zwierzęcego, w których występuje w postaci kompleksów z białkami ulegającymi degradacji pod wpływem pepsyny oraz kwaśnego środowiska żołądka. W żołądku wolna B₁₂ jest wiązana przez haptokorynę (transkobalaminę I) będące białkiem produkowanym przez ślinianki. W zasadowym środowisku dwunastnicy następuje degradacja haptokoryny i uwolnienie witaminy B₁₂ , która wiąże się następnie z glikoproteiną wytwarzaną przez komórki okładzinowe żołądka, tzw. czynnikiem wewnętrznym (intrinsic factor, IF), zwanym również czynnikiem Castle’a.

Wchłanianie kobalaminy odbywa się w jelicie krętym na drodze endocytozy ²⁶ . We krwi około 75% kobalaminy występuje w formie związanej z transkobalaminą I, a 25% występuje w formie związanej z transkobalaminą II, która jako jedyna jest dostępna biologicznie i może być wykorzystana przez komórki¹ .

SPOŻYCIE WITAMINY B₁₂ W POLSCE I NA ŚWIECIE

Według WHO w niektórych populacjach świata niedoborowy poziom witaminy B₁₂ stanowi zagrożenie dla zdrowia publicznego ³ . Brakuje aktualnych i reprezentatywnych danych dotyczących spożycia witaminy B₁₂ w różnych populacjach, w tym populacji polskiej. Niedobory witaminy B₁₂ są częstsze w krajach mniej rozwiniętych i są ściśle powiązane z dietą. Na przykład w Ameryce Łacińskiej i niektórych częściach Afryki niedobór tej witaminy występuje u około 40% populacji, a w niektórych częściach Indii odsetek ten jest jeszcze wyższy i może sięgać nawet 70% populacji. W krajach rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, niedobór ten wynosi około 6% populacji ogólnej oraz dotyka od 1,6% do 10% populacji europejskiej ^4-6.

W 2010 roku opublikowano wyniki Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia (WOBASZ), w którym przebadano reprezentatywną próbę całej populacji Polski w wieku 20–74 lata i oceniono spożycie witaminy B₁₂ . Średnie spożycie witaminy B₁₂ oszacowano na 5,85 μg/dzień u mężczyzn i 3,69 μg/dzień u kobiet. Zgodnie z uzyskanymi wówczas wynikami zalecanych poziomów spożycia nie osiągnęło odpowiednio 16% mężczyzn i 36% kobiet. Zebrane dane nie dotyczyły populacji wegan i wegetarian, u których problem niedoboru witaminy B₁₂ jest jeszcze bardziej powszechny⁷ . Nieodpowiednie spożycie witaminy B₁₂ obserwowane jest również w innych krajach i związane jest z niższym spożyciem nie tylko mięsa, ale również i nabiału ryb⁸.

Zbyt niskie spożycie witaminy B₁₂ prowadzi m.in. do wzrostu stężenia homocysteiny w organizmie, której nadmiar zwiększa ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego. Hiperhomocysteinemia przyczynia się do uszkodzenia komórek śródbłonka, co przyczynia się do zmniejszenia wytwarzania tlenku azotu, a w konsekwencji rozwojem nadciśnienia tętniczego. Ponadto zwiększa ryzyko zakrzepicy. W celu uniknięcia skutków niedoboru witaminy B₁₂ warto zadbać o odpowiednie źródła tego składnika². Nadmiar homocysteiny zwiększa także ryzyko chorób układu nerwowego, w tym depresji, a także powoduje zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi. Dowiedziono także, że zwiększa ryzyko chorób neurodegeneracyjnych jak choroba Alzheimera, stwardnienie rozsiane.

ŹRÓDŁA WITAMINY B₁₂

Głównym źródłem witaminy B₁₂ dla organizmu jest dieta, a przede wszystkim produkty pochodzenia zwierzęcego. Witamina B₁₂ naturalnie w żywności występuje głównie w formie metylokobalaminy, hydroksykobalaminy oraz 5'-deoksyadenozyloko- balaminy. W największych ilościach znajduje się w mięsie, rybach i owocach morza, a także w nabiale i jajach. Kobalamina jest też w niewielkim stopniu syntetyzowana przez mikroorganizmy w przewodzie pokarmowym człowieka ¹⁰.

Istotnym źródłem witaminy B₁₂ może być również żywność wzbogacana w nią. Najczęściej fortyfikowane są płatki zbożowe (np. kukurydziane), roślinne alternatywy nabiału, takie jak wzbogacane napoje roślinne i desery oraz roślinne alternatywy mięsa i innych produktów pochodzenia zwierzęcego. Witaminę B₁₂ dostarczać można do organizmu również w formie suplementów diety. W suplementach diety i w żywności wzbogacanej z uwagi na regulacje prawne oraz stabilność chemiczną i zdolność przemiany in vivo do form aktywnych najczęściej używano cyjanokobalaminy. Do istotnych zmian doszło w 2008 roku, kiedy Europejski Urząd ds.ezpieczeństwa Żywności (EFSA) zezwolił na stosowanie pozostałych form witaminy B₁₂ do produkcji żywności fortyfikowanej i suplementach diety¹¹ .

ZAPOTRZEBOWANIE

Zapotrzebowanie na kobalaminę jest zróżnicowane i zależy przede wszystkim od wieku, stanu zdrowia i stanu fizjologicznego. Zapotrzebowanie w ciągu życia człowieka pozostaje na względnie stałym poziomie i dla osób > 13. roku życia wynosi 2,4 μg/ osobę/ dobę. Zwiększa się w ciąży i okresie karmienia piersią. Realizacja zapotrzebowania jest niezwykle ważna w przypadku osób zagrożonych niedoborem. W grupach ryzyka i/lub stwierdzonego niedoboru kobalaminy oprócz odpowiedniego zbilansowani diety pod kątem witaminy B₁₂ , niezbędna może być dodatkowa suplementacja. Polskie badania oceny spożycia suplementów diety prowadzone zgodnie z wytycznymi Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) wykazały, że stosowanie suplementów diety przez Polaków jest powszechne, ale jednocześnie niedostosowane do potrzeb i stanu zdrowia, bez świadomości istnienia grup ryzyka ¹².

OBJAWY NIEDOBORU WITAMINY B₁₂

Niedobór witaminy B₁₂ nazywany hipokobalaminemią jest bardzo poważnym problemem zdrowotnym. Prowadzi przede wszystkim do zaburzeń procesów krwiotworzenia i rozwoju niedokrwistości megaloblastycznej, która charakteryzuje się obecnością we krwi nieprawidłowych dużych krwinek o upośledzonej funkcji. Do najczęstszych objawów niedokrwistości megaloblastycznej należą: tachykardia, bóle i zawroty głowy, spadek koncentracji i uwagi, osłabienie i łatwa męczliwość, bladość skóry ¹³.

Manifestacja niedoboru witaminy B₁₂ dotyczyć może również objawów ze strony przewodu pokarmowego, takich jak: nudności, zaparcia lub biegunki, utrata łaknienia i spadek masy ciała, zmiany w odczuwaniu smaku. Objawem charakterystycznym ciężkiego niedoboru witaminy B ₁₂  jest tzw. bawoli język, któremu oprócz zmian wizualnych spowodowanych zapaleniem i zanikiem błony śluzowej towarzyszyć może również pieczenie ¹⁴.

W jamie ustnej i/lub skórze dochodzić może również do hiperpigmentacji błony śluzowej, czyli pojawienia się przebarwień w wyniku niedoboru kobalaminy. Jest to zjawisko coraz częściej opisywane w literaturze, towarzyszyć może innym objawom niedoborów. Zmiany obserwuje się najczęściej na dłoniach i na stopach i mają charakter odwracalny ^14-17.

Niewątpliwie najbardziej niebezpiecznymi objawami niedoboru witaminy B₁₂ są zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne, które stwierdza się nawet u 75–90% chorych ze znacznym niedoborem tej witaminy. Części nie towarzyszą zaburzenia hematologiczne, co może prowadzić do opóźnionej diagnozy. Najczęstszym neurologicznym objawem jest neuropatia obwodowa skutkująca początkowo mrowieniem, pieczeniem rąk i nóg (parestezje), a następnie drętwieniem kończyn, niestabilnością chodu, zmniejszeniem napięcia mięśniowego, a nawet niedowładem kończyn. Dochodzić może również do zaburzenia widzenia i osłabienia słuchu. Objawy psychiatryczne obejmują najczęściej zaburzenia funkcji poznawczych, np. problemy z zapamiętywaniem i koncentracją, zaburzenia nastroju. Wykazano, że nieleczony, utrzymujący się niedobór może zwiększać również ryzyko depresji i prowadzić do pojawienia się i progresji choroby Alzheimera czy choroby Parkinsona ^14-17.

GŁÓWNE GRUPY RYZYKA NIEDOBORU WITAMINY B₁₂

Wiele czynników, takich jak wiek, wybrane choroby, dieta czy stosowanie niektórych leków zwiększa ryzyko niedoboru witaminy B₁₂ . Do grup ryzyka nabytego niedoboru tej witaminy zalicza się osoby wykluczające ze swojej diety mięso i/lub produkty pochodzenia zwierzęcego – wegan i wegetarian oraz osoby w podeszłym wieku, pacjentów po zabiegach resekcji żołądka lub jelita cienkiego oraz osoby, które przewlekle przyjmują niektóre leki. Do niedoborów mogą prowadzić również zaburzenia wchłaniania występujące w przebiegu niektórych chorób ^1,2.

Osoby starsze

Wraz z wiekiem dochodzi do zmian atroficznych w błonie śluzowej żołądka i spada produkcja czynnika wewnętrznego, co może zmniejszać wchłanianie witaminy B₁₂ . Szacuje się, że wśród osób powyżej 60. roku życia około 30% wykazuje stężenie witaminy B₁₂ we krwi poniżej lub na poziomie dolnej granicy wartości referencyjnych, tj. 150 pmol/l (200 pg/ml)^4,29,38. Oprócz postępujących zmian fizjologicznych, osoby starsze mogą mieć zwiększone ryzyko niedoboru również z uwagi na przewlekłe stosowanie leków zaburzających wchłanianie witaminy B₁₂ ^1,13.

Osoby przyjmujące leki

Wykazano, że zwiększone ryzyko niedoborów kobalaminy występować może u osób przewlekle przyjmujących leki, takie jak: metformina, inhibitory pompy protonowej komórek okładzinowych żołądka (m.in. omeprazol, pantoprazol) i antagoniści receptora histaminowego H2 (m.in. ranitydyna) ^1,14.

Osoby chorujące na wybrane choroby

Istnieją również pewne choroby przebiegające z zaburzeniami wchłaniania, które prowadzą do niedoboru witaminy B₁₂ . Wówczas wprowadzenie odpowiedniego leczenia jest często niezbędne. Do najważniejszych schorzeń można zaliczyć chorobę Addisona-Biermera oraz zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka. Niedobory obserwowane są również w przypadku choroby Leśniowskiego-Crohna gdy dochodzi do zajęcia procesem zapalnym końcowego odcinka jelita cienkiego oraz u chorujących na przewlekłe zapalenie trzustki z niewydolnością wydzielniczą narządu prowadzącą do niedoboru wytwarzanych enzymów. Z problemem niedoborów witaminy B₁₂ zmagają się również pacjenci po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych czy po resekcji jelita krętego. Należy również zauważyć, że istnieją choroby genetyczne powodujące wrodzony niedobór witaminy B₁₂ , np. zespół Imerslund-Gräsbecka, wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a, niedobór transkobalaminy ^3,14.

Weganie i wegetarianie

Częstą przyczyną niedoboru witaminy B₁₂ jest stosowanie diety wykluczającej mięso i/lub produkty pochodzenia zwierzęcego. W grupie ryzyka będą zatem wegetarianie i weganie¹⁸ . Ryzyko niedoboru zależne jest od ilości eliminacji, stąd mniejsze ryzyko niedoboru występuje u osób na diecie laktoowowegetariańskiej (spożywa się mleko i przetwory oraz jaja, eliminuje się mięso i ryby oraz ich przetwory), a dużo większe w przypadku wegan eliminujących wszystkie produkty pochodzenia zwierzęcego¹⁹ . Potwierdziły to wyniki przeglądu systematycznego z 2021 roku, w którym przeanalizowano spożycie wybranych witamin i składników mineralnych wśród osób stosujących dietę wegańską. Stwierdzono, że średnie spożycie witaminy B₁₂ u wegan wynosi 0–0,9 μg/d i jest to wartość zdecydowanie poniżej rekomendacji. Większą częstość występowania niedoborów witaminy B₁₂ u wegan stwierdzają także Sellinger i wsp.²⁰ oraz Krajčovičová-Kudláčková i in.²¹ . Wykazano, że weganie w porównaniu do osób na diecie tradycyjnej mieli znacznie niższy poziom kobalaminy, hemoglobiny i ferrytyny, ale wyższe wartości kwasu foliowego i MCV. Weganie niestosujący suplementów witaminy B₁₂ byli narażeni na zdecydowanie większe ryzyko niskiego poziomu kobalaminy w osoczu niż weganie suplementujący regularnie (OR: 4,41, 95% CI 1,2–16,16 dla kobalaminy, OR: 19,18, 95% CI 1,02–359,42 dla holotranskobalaminy). Z kolei weganie regularnie suplementujący dietę mieli podobny poziom kobalaminy/holotranskobalaminy jak nieweganie. W związku z tym ryzyko niedoboru witaminy B₁₂  zależy od suplementacji, a nie od czasu trwania wyłącznej diety wegańskiej²⁰ . Wyniki badań niewątpliwie wskazują na konieczność suplementacji wśród wegetarian i wegan, która powinna zależeć od poziomu spożycia, stopnia eliminacji i stanu zdrowia pacjentów^6,15,20-22.

JAK ZAPOBIEGAĆ NIEDOBOROM?

Badania profilaktyczne

Witamina B₁₂ jest skutecznie zatrzymywana w tkankach dzięki krążeniu wątrobowo-jelitowemu oraz resorpcji w nerkach z udziałem białka receptorowego megaliny. Magazynowana jest głównie w wątrobie, nerkach i mięśniach, a jej zapasy mogą wystarczyć na kilka lat. Z tego powodu kliniczne objawy niedoborów witaminy B₁₂ pojawiają się zazwyczaj po kilku latach od jej niedostatecznej podaży. Warto zatem dbać o jej odpowiednie spożycie, sięgając po odpowiednie źródła z diety, a gdy jest to konieczne również stosowną suplementację. W celu prewencji niedoborów witaminy B₁₂ , szczególnie w grupach ryzyka rekomenduje się regularne badania. Wczesna diagnoza ma kluczowe znaczenie w zapobieganiu i progresji zamian neurologicznych i psychiatrycznych.

Najczęściej stosowanym biomarkerem jest pomiar poziomu całkowitej zawartości witaminy B₁₂ w surowicy. Jednym z ograniczeń tego badania jest fakt, że ocenia on całkowitą krążącą witaminę B₁₂ , z której około 80% wiąże się z haptokoryną i nie jest dostępna do wychwytu komórkowego. Ponadto poziom całkowitej zawartości witaminy B₁₂ w surowicy nie zawsze odzwierciedla status komórkowy tej witaminy. W związku z tym zaleca się, aby oprócz tego badania oznaczyć dodatkowe markery wskazujące na niedobór witaminy B₁₂.

Badanie poziomu kwasu metylomalonowego (MMA) i całkowitej homocysteiny w osoczu (tHcy) są czułymi wskaźnikami i mogą pomóc we wczesnym rozpoznaniu niedoborów. Należy mieć jednak na uwadze, że podwyższone stężenie MMA może świadczyć o dysfunkcji nerek i jest mniej użytecznym markerem u starszych pacjentów oraz chorujących na choroby nerek. Kolejnym markerem wczesnego rozpoznania jest holotranskobalamina (holoTC), nazywana również aktywną formą witaminy B₁₂ od której zależy transport witaminy B₁₂ do komórek ciała ^17,23 . Mimo dostępności wielu badań nadal brakuje konsensusu dotyczącego najbardziej trafnego biomarkera lub kombinacji markerów do oceny niedoborów witaminy B₁₂ w organizmie ¹⁶ . Polskie wytyczne wskazują, że diagnostyka niedoboru powinna obejmować oznaczenie witaminy B₁₂ w surowicy krwi poszerzone o oznaczenie tHcy, a w wybranych przypadkach również o stężenie MMA ¹⁴.

Leczenie niedoborów a profilaktyczna suplementacja

Na podstawie dotychczas przeprowadzonych badań wydaje się, że całkowite spożycie witaminy B₁₂ z diety w zakresie od 4 do 7 μg/dzień wiąże się z prawidłowym poziomem witaminy B₁₂ i kwasu metylomalonowego (MMA) w osoczu, a zatem może być wystarczające do utrzymania poziomu witaminy B₁₂ w organizmie zdrowych dorosłych osób ^24,25. Większość zdrowej populacji może osiągnąć te wyniki poprzez spożywanie urozmaiconej diety. Jednakże w sytuacji eliminacji mięsa i/lub produktów zwierzęcych jakie ma miejsce w wyniku stosowania diet wegetariańskich, w tym wegańskiej oraz w grupach ryzyka niedoboru zaleca się jej suplementację. Na rynku znaleźć można szeroką gamę suplementów witaminy B₁₂ (głównie cyjanokobalaminy ze względu na jej wysoką stabilność, ale również metylokobalaminy) o bardzo zróżnicowanej zawartości (od kilku μg do kilku mg). Witamina B₁₂ występuje również w połączeniu z innymi witaminami z grupy B oraz suplementami wielowitaminowymi) w różnych formach dawkowania i postaciach (tabletki, tabletki musujące, krople, syropy, spraye doustne, kapsułki itp.).

Warto rozróżnić na tym etapie działania profilaktyczne w grupach ryzyka polegające na prewencyjnej suplementacji od leczenia niedoborów witaminy B₁₂ wymagających często wysokich dawek leków i nieustannego monitoringu ze strony lekarza. Wskazania do stosowania leków zawierającychwitaminę B₁₂ obejmują następujące schorzenia: niedokrwistość złośliwa, zaburzenia wchłaniania, zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka, przewlekłe stosowanie leków zmniejszających wydzielanie kwasu, całkowite lub częściowe wycięcie żołądka, przerost bakterii w jelicie cienkim, zakażenie Diphyllobothrium latum lub Helicobacter pylori oraz niewydolność trzustki. Wszystkie te schorzenia są związane z niedoborem witaminy B₁₂ i zwykle dobrze reagują na różne strategie leczenia witaminą B₁₂ . Wykazano, że podanie domięśniowe, doustne (w tym podjęzykowe) lub donosowe jest skuteczną metodą leczenia niedoboru tej witaminy. W takich przypadkach leczenie ustala lekarz na podstawie stanu zdrowia pacjenta i aktualnych wyników badań ¹⁵ . Stosowanie dużych dawek witaminy B₁₂ uważa się za bezpieczne, gdyż nie stwierdzono żadnych działań niepożądanych związanych z jej wysokim spożyciem zarówno u osób zdrowych, jak i u pacjentów z obniżonym wchłanianiem witaminy B₁₂ . Nie stwierdzono również, aby witamina B₁₂ była rakotwórcza i genotoksyczna in vivo lub in vitro, ani teratogenna lub mająca niekorzystny wpływ na płodność i rozwój poporodowy. W związku z tym panel EFSA nie ustalił górnego tolerowanego poziomu spożycia witaminy B₁₂ ¹¹ .

Profi laktyczną suplementację witaminą B₁₂ stosuje się, by zapobiegać niedoborom w grupach ryzyka. Powinna być prowadzona wśród wegetarian i wegan, u osób przyjmujących leki zmniejszających jej wchłanianie ¹⁸ . Powinna być rozważona u osób chorujących na choroby przebiegające z zaburzeniami wchłaniania i u osób starszych. W tych przypadkach dawka ustalona jest najczęściej na podstawie bieżącego spożycia. Na przykład laktoowowegetarianie spożywający mleko i przetwory mleczne oraz jaja, regularnie korzystający z produktów fortyfikowanych mogą spożywać ilość witaminy B₁₂ zbliżoną do norm, w związku z tym ilość witaminy B₁₂ w suplementacji może być mniejsza. Z kolei weganie praktycznie nie spożywają witaminy B₁₂ z dietą, w związku z tym dawka witaminy B₁₂ pochodząca z suplementacji powinna być wyższa. Witaminę B₁₂ można suplementować w większych ilościach kilka razy w tygodniu (ok. ~1000 μg) lub regularnie w mniejszych ilościach (np. 100 μg/dzień) ^2,6,13,15 . Nadal brakuje jednak konkretnych wytycznych w odniesieniu do suplementacji (jej formy i dawki) dla populacji polskiej w wielu grupach ryzyka. Pierwsze polskie wytyczne interdyscyplinarnej grupy ekspertów dla witaminy B₁₂ opublikowane zostały dopiero w kwietniu 2023 roku ¹⁴ . W zaleceniach zaprezentowanych przez ekspertów przedstawiono jednak głównie zasady leczenia niedoborów witaminy B₁₂ . Zgodnie z tymi wytycznymi dawki oraz zalecany czas leczenia zależy od przyczyny niedoborów. Stężenie witaminy B₁₂ należy kontrolować m.in.:

• u wszystkich chorych z restrykcjami dietetycznymi, w szczególności podczas stosowania diety wegańskiej;
• u pacjentów w starszym wieku obarczonych wielochorobowością i niedożywieniem; 
• u wszystkich chorych po zabiegach resekcji żołądka i zabiegach bariatrycznych; 
• u chorych przyjmujących leki, które mogą obniżyć stężenie witaminy B₁₂.

Główne cele profilaktyki niedoboru witaminy B₁₂:

• Utrzymanie całkowitych zapasów witaminy B₁₂ w organizmie (≈2–3 mg) poprzez odpowiednie spożycie z żywnością, a jeśli to konieczne uzupełnienie spożycia poprzez odpowiednią suplementację.
• Utrzymanie prawidłowego poziomu markerów witaminy B₁₂ w surowicy (całkowita witamina B₁₂ , MMA, holoTC i Hcy).

CZY ISTNIEJE RYZYKO PRZEDAWKOWANIA WITAMINY B₁₂ ?

W aktualnych normach żywienia człowieka nie ma ustalonego górnego tolerowanego poziomu spożycia (Tolerable Upper Intake Level – UL), czyli poziomu spożycia, powyżej którego mogą pojawiać się niekorzystne skutki zdrowotne ⁹ . Dlatego między innymi uważa się, że spożycie żywności bogatej w witaminę B₁₂ nie przyczynia się do powstania niekorzystnych efektów. Jej nadmiar wydalany jest z moczem, zatem w sytuacji odpowiednio funkcjonującego układu moczowego ryzyko hiperwitaminozy jest minimalne. Nie określono również maksymalnej dawki witaminy B₁₂ , jednak rekomenduje się, aby wyższe dawki > 1000 ug/dzień konsultować zawsze z lekarzem ^9,11.

Partnerem artykułu jest marka suplementów diety Naturell