Istnieją silne dowody naukowe potwierdzające istotny wpływ systematycznej aktywności fizycznej (AF) na parametry układu sercowo-naczyniowego. Badania kliniczne wykazały, że regularny wysiłek aerobowy działa korzystnie w prewencji i leczeniu nadciśnienia tętniczego, obniża ryzyko sercowo-naczyniowe oraz zmniejsza umieralność.
Zalety, jakie czerpie się ze stosowania AF, wynikają z jej bezpośredniego wpływu na układ krążenia poprzez wywołanie zmian adaptacyjnych w układzie sercowo-naczyniowym, a także pośrednio – wskutek modyfikacji lub ograniczenia wpływu innych czynników ryzyka, takich jak: zaburzenia lipidowe, otyłość, nadciśnienie tętnicze.
Badania kliniczne wskazują, że każda, nawet najmniejsza forma AF jest lepsza od bezczynności. Należy jednak pamiętać, że AF przynosi najlepsze rezultaty, jeśli stosowana jest w określony sposób. Podobnie jak w przypadku dawkowania leku, w zaleceniach należy podać: rodzaj AF, intensywność wysiłku, czas trwania jednostki treningowej oraz częstość stosowania. Ideałem byłoby, gdyby pacjenci dostawali od różnych specjalistów tak precyzyjnie wypisane „recepty” na ruch. Wymaga to jednak znajomości rekomendacji stworzonych na podstawie wielu analiz naukowych, prezentowanych przez światowe organizacje związane ze zdrowiem.
Parametry układu sercowo-naczyniowego można regulować za pomocą leków, ale skuteczne są również niefarmakologiczne modyfikacje stylu życia, do których zalicza się AF. Jednym z parametrów układu krążenia jest ciśnienie tętnicze (BP). Optymalne wartości ciśnienia skurczowego (SBP) wynoszą mniej niż 120 mm Hg, a ciśnienia rozkurczowego (DBP) − mniej niż 80 mm Hg. Utrwalone podwyższenie ciśnienia tętniczego powyżej ustalonych norm jest stanem patologicznym nazywanym nadciśnieniem tętniczym (NT). Klasyfikację ciśnienia tętniczego opracowaną przez ekspertów Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego (ESH) i Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) przedstawiono w tabeli 1. Kategoria ciśnienia tętniczego jest definiowana przez wyższe ciśnienie skurczowe (SBP, systolic blood pressure) lub rozkurczowe (DBP, diastolic blood pressure). Izolowane nadciśnienie skurczowe należy dzielić na stopnie (1, 2 i 3), zgodnie z podanymi kategoriami ciśnienia skurczowego.
Tabela 1. Definicja i klasyfikacja ciśnienia tętniczego według ESH/ESC 2013 w pomiarach gabinetowych (w warunkach klinicznych; mm Hg).
|
Kategoria |
SBP (mm Hg) |
DBP (mm Hg) |
|
| Ciśnienie optymalne | < 120 | i | < 80 |
| Ciśnienie prawidłowe | 120–129 | i/lub | 80–84 |
| Ciśnienie wysokie prawidłowe | 130–139 | i/lub | 85–89 |
| Nadciśnienie 1 stopnia | 140–159 | i/lub | 90−99 |
| Nadciśnienie 2 stopnia | 160–179 | i/lub | 100–109 |
| Nadciśnienie 3 stopnia | ≥ 180 | i/lub | ≥ 110 |
| Izolowane nadciśnienie skurczowe | ≥ 140 | i | < 90 |
W ocenie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) NT jest jednym z najpoważniejszych problemów epidemiologicznych naszych czasów. Stanowi istotny czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, udarów mózgu i przedwczesnych zgonów. Jedną z podstawowych metod profilaktyki i leczenia NT jest postępowanie niefarmakologiczne polegające na zmianie stylu życia. U osób z ciśnieniem wysokim prawidłowym (stan przednadciśnieniowy) zaleca się wyłącznie postępowanie niefarmakologiczne polegające na przyjęciu prozdrowotnych nawyków związanych m.in. z AF.
Modyfikacja stylu życia zalecana jest wszystkim pacjentom z NT przyjmującym leki hipotensyjne, ponieważ umożliwia redukcję liczby i/lub dawek leków potrzebnych do uzyskania kontroli BP.
Na podstawie wielu badań naukowych międzynarodowe organizacje związane ze zdrowiem (WHO, ESC, ACSM) opracowały zalecenia dotyczące AF mające zastosowanie w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego. Wszystkie one są zgodne co do tego, że najbezpieczniejszą formą wysiłku fizycznego w kontekście układu krążenia jest trening wytrzymałościowy o umiarkowanej intensywności (40–60% VO2 max), angażujący duże grupy mięśniowe, trwający co najmniej 30 minut (lub co najmniej 10 minut kilka razy dziennie) przez co najmniej 3–5 dni w tygodniu (najlepiej przez wszystkie dni tygodnia). Podobne korzyści dla zdrowia można uzyskać, stosując wysiłek o dużej intensywności lub kombinację wysiłku o umiarkowanej i o dużej intensywności przez 1–1,5 h tygodniowo. Efekt prozdrowotny uzyskuje się, wydatkując 1000–2000 kcal/tydzień, czyli ok. 200–300 kcal/trening. Uzupełnieniem treningu wytrzymałościowego powinien być dynamiczny trening oporowy podejmowany 2 razy w tygodniu. Powinien on stanowić ok. 10–15% objętości treningu. Rozróżnienie poziomu intensywności wysiłku może stanowić pewien problem dla pacjenta. Intensywny wysiłek to taki, przy którym dochodzi do znacznego wzrostu częstości akcji serca oraz wyraźnego przyspieszenia oddechu. W praktyce można zastosować zasadę walk and talk, czyli idź i mów, która oznacza, że jeśli w czasie wysiłku pacjent jest w stanie swobodnie rozmawiać, to jest to wysiłek o umiarkowanej intensywności. Zalecenia dotyczące AF mające na celu utrzymanie dobrego stanu zdrowia i zapobiegania chorobom przewlekłym przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Zalecenia dotyczące aktywności fizycznej dla utrzymania dobrego stanu zdrowia i zapobieganiu chorobom przewlekłym.
| Zalecenie |
Klasa |
Poziom |
|
Zaleca się umiarkowany wysiłek fizyczny przez 30 minut 5 razy w tygodniu lub wysiłek wytrzymałościowy o dużej intensywności przez 20 minut 3 razy w tygodniu |
I | A |
| Zalecenie można również spełnić przez stosowanie różnych treningów, np. energiczny spacer przez 30 minut 2 razy w tygodniu oraz bieganie przez 20 minut w czasie dwóch innych dni |
IIa | B |
| Wysiłki wytrzymałościowe o umiarkowanej intensywności, które porównywalne są z energicznym spacerem i znacznie przyspieszają akcję serca, powinny wynosić 30 minut dziennie. Istnieje możliwość dzielenia tej dawki na krótsze sesje treningowe w ciągu dnia, ale nie powinny trwać one krócej niż 10 minut |
I | B |
| Zaleca się ćwiczenia z wykorzystaniem dużych grup mięśniowych przez dwa dni w tygodniu, zwiększające siłę i wytrzymałość mięśni |
IIA | A |
| Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób przewlekłych, niesprawności i otyłości, zaleca się przekraczanie minimalnej dawki aktywności fizycznej | I | A |
Powyższe zalecenia zostały opracowane dla osób zdrowych w celach profilaktycznych. Wpływ treningu na wartość ciśnienia wśród osób z prawidłowym BP nie został jeszcze dokładnie zbadany. Natomiast udowodniono, że aktywność fizyczna zapobiega hipotonii ortostatycznej, zaburzeniom dobowym rytmu i zmienności BP przez poprawę funkcji autonomicznego układu nerwowego.
Metaanaliza randomizowanych kontrolowanych badań nad treningiem wytrzymałościowym wykazała, że spadek BP najbardziej wyraźny jest w grupach osób z nadciśnieniem tętniczym (–6.9/–4,9 mm Hg), ale istotne statystycznie zmniejszenie BP obserwowane było również u osób z prawidłowymi wartościami BP (–2,4 /–1,6 mm Hg) i w grupach przednadciśnieniowych (–1,7/–1,7mm Hg). Uzyskane wyniki dotyczyły treningów wytrzymałościowych trwających średnio 40 minut 3 razy w tygodniu, o intensywności 65% HRmax przez 16 tygodni.
Osoby z NT mogą rozpocząć regularną aktywność fizyczną, jeśli mają wyrównane wartości ciśnienia. Wyrównane ciśnienie tętnicze to takie, które wynosi < 140/90 mm Hg. Pacjenci z dodatkowymi chorobami układu krążenia, zanim rozpoczną systematyczne treningi, powinni wykonać test wysiłkowy, aby ustalić, czy nie mają dodatkowych przeciwskazań do wysiłku fizycznego, a także w celu ustalenia obciążeń treningowych. Przeciwwskazaniem do podjęcia treningu (w danym dniu) u osób z NT jest wartość ciśnienia tętniczego > 160/100 mmHg4. Dodatkowo każdy pacjent z NT zanim rozpocznie AF powinien zostać poinformowany o objawach ostrzegawczych, takich jak ból, dyskomfort w klatce piersiowej, duszność, zawroty głowy czy złe samopoczucie, które mogą być związane z wysiłkiem i które należy skonsultować z lekarzem specjalistą.
Jak wykazują liczne badania, AF powoduje obniżenie BP szczególnie u osób z NT. Ważne są zatem częstsze kontrole lekarskie u osób z NT, które podjęły regularne treningi, ponieważ może zajść potrzeba modyfikacji dawek leków hipotensyjnych.
Rekomendacje grupy roboczej Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego w zakresie kardiologii sportowej (Study Group of Sports Cardiology – ESC) dotyczące pacjentów z NT są jednakowe dla osób biorących udział w sporcie wyczynowym, jak również tych, które podejmują aktywność fizyczną w wymiarze rekreacyjnym. Zalecenia dotyczące wytężonej aktywności fizycznej w czasie wolnym oraz udziału w sportach kwalifikowanych dla sportowców z systemowym nadciśnieniem tętniczym, zgodnie z profilem ryzyka sercowo-naczyniowego, przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Zalecenia dotyczące wytężonej aktywności fizycznej w czasie wolnym oraz udziału w sportach kwalifikowanych dla sportowców z systemowym nadciśnieniem tętniczym, zgodnie z profilem ryzyka sercowo-naczyniowego.
| Kategoria ryzyka |
Ocena |
Kryteria kwalifikacji |
Zalecenia |
Obserwacja |
| Niskie ryzyko dodane |
Wywiad, PE, EKG, ET, echo |
Dobra kontrola BP |
Wszystkie sporty |
Roczna |
| Umiarkowane ryzyko dodane |
Wywiad, PE, EKG, ET, echo |
Dobra kontrola BP |
Wszystkie sporty oprócz intensywnych statycznych i intensywnych dynamicznych (III C) |
Roczna |
| Wysokie ryzyko dodane |
Wywiad, PE, EKG, ET, echo |
Dobra kontrola BP |
Wszystkie sporty oprócz intensywnych statycznych (III A–C) |
Roczna |
| Bardzo wysokie ryzyko dodane | Wywiad, PE, EKG, ET, echo | Dobra kontrola BP i czynników ryzyka, brak towarzyszących objawów klinicznych |
Jedynie umiarkowane ćwiczenia dynamiczne, mało intensywne ćwiczenia statyczne (I A–B) |
6-miesięczna |
BP (blood pressure) − ciśnienie tętnicze; PE (physical examination) − badanie lekarskie, łącznie z powtarzanymi pomiarami ciśnienia tętniczego, zgodnie z wytycznymi; EKG − 12-odprowadzeniowe badanie elektrokardiograficzne; ET (exercise testing) − test wysiłkowy; echo − echokardiografia w spoczynku
Dowody naukowe świadczą o korzystnym wpływie AF na kontrolę BP oraz podkreślają znaczenie AF w profilaktyce i leczeniu osób z NT. Słaba znajomość omówionych rekomendacji wśród różnych specjalistów może być przyczyną braku zalecania AF lub przekazywania pacjentom zbyt ogólnikowych informacji, co często skutkuje niestosowaniem się do zaleceń. Warto przy tym pamiętać, że wymagane jest stałe stosowanie AF, ponieważ zaprzestanie treningów wiąże się z utratą efektu hipotensyjnego.
