W literaturze istnieje także pojęcie głodu emocjonalnego oznaczającego oddziaływanie emocji i wcześniejszych doświadczeń związanych z pragnieniem spożycia określonego pokarmu. Różnice w głodzie fizjologicznym i emocjonalnym pokazuje poniższa tabela.

Pobudzenie emocjonalne może być zinterpretowane jako głód, co wskazuje na związek żywienie emocjonalnego z aleksytymią. Terminem aleksytymia określa się niezdolność do rozumienia, identyfikowania i nazywania emocji. Z biegiem lat zaspokajanie potrzeb emocjonalnych za pomocą jedzenia wykazuje działania uzależniające i ma większe znaczenie niż zasady prawidłowego żywienia⁷.

Emocje a zachowania żywieniowe

Doświadczane emocje wpływają na wybory żywieniowe. Pokarm może redukować emocje negatywne lub podwyższać emocje pozytywne⁶. Coraz więcej dowodów pokazuje, że również żywność wpływa na nastrój i emocje⁸. Osoby otyłe są bardziej wrażliwe na smak i zapach żywności niż osoby z prawidłową masą ciała, a w środowisku o wielu bodźcach żywieniowych wykazują tendencję do przejadania się⁹. Bodźce środowiskowe wpływające na emocje mogą mieć zdolność motywowania do spożycia pokarmu powodującego zredukowanie napięcia emocjonalnego. W chwilach obniżonego nastroju chętnie spożywane są węglowodany, które zwiększają wydzielanie endorfin i przez to działają uspokajająco. Oprócz tego węglowodany stymulują wydzielanie serotoniny, która również przyczynia się do poprawy nastroju. Spożycie tego typu posiłku przynosi ulgę na krótko, po czym organizm domaga się nowej dawki węglowodanów⁵.

Element emocjonalny związany jest z powstaniem preferencji pokarmowych, które kształtują się na przestrzeni życia i są powiązanie z doświadczeniem spożywania pokarmu w określonych sytuacjach. Według mechanizmu związanego z preferencjami pokarmowymi (food-mood connection) podczas jedzenia dokonuje się wielosensoryczna asocjacja bodźców. Osoba, która spożywa dany produkt, łączy w jedno doznanie bodźce pochodzące z wielu receptorów w powiązaniu z aktualnym stanem emocjonalnym. Powiązanie różnych elementów sensorycznych w jedno doznanie odbywa się na dwóch poziomach – osobniczym i ewolucyjnym¹⁰. Mechanizm food-mood connection związany jest z działaniem takich neuroprzekaźników, jak: serotonina i GABA (kwas gamma-aminomasłowy), wykazujących działanie uspokajające, i dopaminy − wykazującej działanie pobudzające⁶. Nastrój pozytywny spowodowany wzrostem poziomu serotoniny może być wywołany m.in. spożywaniem jajek, ryb, kurczaka. Z kolei rośliny strączkowe, szpinak i ryż sprzyjają oddziaływaniu GABA, dzięki czemu łatwiej jest rozluźnić się i zrelaksować. Stężenie dopaminy związane jest ze spożyciem kwasu foliowego, cynku, magnezu i witaminy B6, w związku z czym spożycie takich produktów, jak: awokado, sezam, nabiał sprzyja pobudzeniu i aktywacji do działania. W kontekście mechanizmu food-mood connection istotne jest także kwestia spożywania kwasów omega-3, a w szczególności w odniesieniu do agresji, zaburzeń afektywnych i samobójstw. Nieprawidłowa regulacja nastroju podtrzymywana jest poprzez spadki stężenia glukozy w przypadku nieregularnego spożywania posiłków, odstawienia spożycia kofeiny i słodyczy w przypadku agresji, spożywania zbyt małych ilości białka i odstawienia nadmiernej ilości słodyczy w przypadku depresji.

Doświadczenia wywołują proces asocjacji zdrowego jedzenia z pozytywnymi emocjami i niezdrowego z negatywnymi. Ze zdrową żywnością powiązane są takie stany afektywne, jak: przyjaźń, wyższa samoocena, szczęście, a z niezdrową − lęk, nuda i niepokój¹¹. Ponadto wykazano, że lęk będący zagrożeniem dla samooceny (np. przed wystąpieniem publicznym) działa silniej niż bodziec fizyczny.

Osoby z zaburzonym procesem samoregulacji emocji prezentują patologiczny charakter zachowań żywieniowych, stwierdza się u nich niewłaściwą ilość, jakość i częstość spożywania pokarmu (np. nadmierna ilość spożytego pokarmu podczas napadu objadania się w kompulsywnym objadaniu się i bulimii psychicznej). Pokarmy kojarzone jako smaczne zmniejszają odczuwany stres i redukują negatywny nastrój. Stwierdzono, że w grupie z prawidłową masą ciała czekolada zmniejsza poziom negatywnego nastroju, a jego redukcja trwa około trzech minut¹².

Odczuwanie konkretnych emocji determinuje spożywanie określonych rodzajów produktów. Doświadczanie złości związane jest ze spożyciem słodyczy i alkoholu, smutku – słodyczy i chipsów, zmęczenie – owoców i jogurtów, stresu – słodyczy i alkoholu, a radości – owoców i lodów. Najczęściej wybieranymi produktami są te o wysokiej zawartości cukru. Czekolada jest źródłem magnezu wpływającego na stężenie serotoniny w mózgu. Serotonina przyczynia się o redukcji negatywnego stanu emocjonalnego. Badanie przeprowadzone wśród starszych mężczyzn wykazało, że preferencja czekolady powiązana jest z mniejszym wskaźnikiem masy ciała, większą aktywnością fizyczną, silniejszym odczuwaniem szczęścia, mniejszym osamotnieniem i niższym nasileniem depresji. Kakao zawarte w czekoladzie, dzięki wysokiej zawartości polifenoli, wzmacnia pozytywny stan afektywny i redukuje odczuwany lęk⁶.

Określone emocje aktywizują odpowiednie obszary mózgu związane z preferencją spożywania żywności zdrowej lub niezdrowej. Negatywne emocje aktywizują obszary związane z niezdrową żywnością (wysoka zawartość węglowodanów i tłuszczu), a pozytywne stymulują obszary związane ze zdrową żywnością. W związku z tym stałe doświadczanie negatywnych emocji może zwiększać ryzyko spożywania nadmiernej ilości niezdrowej żywności, a to z kolei może prowadzić do nadwagi lub otyłości¹³.

Doświadczanie konkretnych emocji ma wpływ także na rodzaj smaku preferowanego w danej chwili. Negatywne emocje powodują, że spożycie smaku słodkiego redukuje ten stan i zmniejsza kontrolę nad ilością spożywanych słodyczy¹⁴. Kobiety wykazują większą tendencję w tym zakresie. Osoby preferujące najbardziej słodkie potrawy wykazują największy efekt zmiany nastroju w związku z ich spożyciem.

U osób z nadmierną masą ciała współzależność negatywnego afektu i preferencji smaku słodkiego jest wyższa niż u osób z prawidłową masą ciała, co wskazuje na to, że u osób z nadmierną masą ciała uwalnianie serotoniny w odpowiedzi na produkty o wysokiej zawartości cukru jest zaburzone.

Pod wpływem negatywnych emocji najczęściej wybierane są przekąski słone i słodkie oraz alkohol¹¹, a spożycie owoców, warzyw, ryb, mięsa i pieczywa spada.

Doznając smutku, kobiety częściej preferują spożywanie produktów o wysokiej zawartości cukru, a najmniej preferowane są sery⁶. Produkty o wysokiej zawartości cukru są także preferowane podczas doznawania zdenerwowania, lęku i nudy.

Przyjmowanie pokarmu jest także związane ze sposobem przetwarzania informacji pochodzących z zewnątrz, np. doświadczając negatywnego nastroju, łatwiej wychwytujemy informacje o podobnym charakterze⁶. Doznając smutku i wycofania, poszukujemy pokarmów skojarzonych wcześniej z tym stanem.

Radość aktywizuje człowieka i otwiera na nowe doświadczenia. Stwierdzono, że u mężczyzn szczęście związane jest ze zwiększonym spożyciem czekolady. Nastrój i preferencja do spożywania konkretnych posiłków może wynikać z cyrkularności tego zjawiska⁶.

Intensywność emocji a zachowania żywieniowe

Układ współczulny i przywspółczulny dostosowuje pobudzenie do czynników działających z zewnątrz, dzięki czemu łatwiej zaadoptować się do otoczenia. Intensywne emocje zmniejszają spożycie żywności, a niskie lub umiarkowane emocje prowadzą do zwiększenia ilości spożywanego pożywienia. Zmniejszenie spożycia w obliczu silnego stresu jest naturalną reakcją obronną organizmu. Intensywne emocje zmniejszają motywację do jedzenia, ponieważ proces jedzenia i trawienia zakłócałby przebieg działań uruchamianych przez emocje. Przykładowo intensywny strach powoduje, że krew napływa do mięśni szkieletowych, dzięki czemu możliwa jest ucieczka z zagrażającej sytuacji. Nuda – emocja o niskim natężeniu − aktywuje proces jedzenia, a strach i smutek – emocje wysokim natężeniu − zmniejszają spożycie¹⁵. Mniejsze ilości spożywanego pożywienia zapewniają człowiekowi możliwość przystosowania się do sytuacji, w której się znalazł. Odczuwanie smutku o dużej intensywności powoduje ograniczenie przez organizm ilości spalonych kalorii poprzez zaprzestanie podejmowania określonych czynności. Z kolei odczuwanie złości powoduje pobudzenie organizmu do działania dzięki większemu poziomowi adrenaliny i szybszemu krążeniu, co powoduje wzrost zużycia energii i pojawienie się głodu21.

Emocje (zwłaszcza negatywne) wykazują silniejszy wpływ na osoby z nadmierną masą ciała⁷.

Emocje a ilości spożywanego pokarmu

Wyniki badań w tym zakresie nie są jednoznaczne. Stwierdzono, że negatywne emocje prowadzą do wzrostu apetytu średnio u 30% ludzi, ale 48% obserwuje u siebie spadek zainteresowania jedzeniem.

Złość jest emocją, która wykazuje największy wpływ na kobiety¹⁶. Jedzą wtedy bardziej kompulsywnie niż przy odczuwaniu strachu i smutku. Jedzenie jest strategią zaradczą w celu redukcji nieprzyjemnych doznań.

Motywacja do jedzenia jest najsilniejsza w momencie odczuwania negatywnych emocji. Wyniki badań w zakresie negatywnych emocji nie są jednoznaczne. Pod wpływem lęku, złości, smutku, zmęczenia kobiety spożywają mniej pokarmu, a emocją najsilniej aktywizującą do jedzenia jest nuda¹¹. W chwili odczuwania zdenerwowania kobiety jedzą to, co im smakuje6, a osoby doświadczające lęku jedzą więcej i szybciej¹⁷.

Niektóre z badań wykazały, że osoby pod wpływem negatywnych emocji jedzą więcej niż te w stanie neutralnym. Dzieci i adolescenci z nadmierną masą ciała wykazują większą skłonność do jedzenia w wyniku negatywnych emocji pomimo braku fizjologicznego głodu¹⁸.

Pragnienie jedzenia wzrasta, gdy osoby zostają poddane ekspozycji na bodźce związane z jedzeniem. Wyniki badań sugerują, że negatywny nastrój wpływa na kształtowanie się tendencji do przejadania, ale tylko w sytuacji ekspozycji związanej z jedzeniem oraz u osób mających epizody utraty kontroli nad jedzeniem¹⁹.

Negatywny nastrój wzrasta, gdy uwaga jest skierowana na produkty żywnościowe, a także ze względu na subiektywny poziom apetytu⁶. Czujna uwaga związana jest z zewnętrznym i restrykcyjnym stylem jedzenia. Osoby wykazujące restrykcyjny model żywienia jedzą więcej w odpowiedzi na odczuwanie lęku i negatywnego nastroju w porównaniu z osobami o nierestrykcyjnym stylu jedzenia⁶. Metaanaliza badań dotyczących wpływu emocji na proces odżywiania się wykazała, że 43% badań potwierdza tendencję do spożywania większej ilości jedzenia pod wpływem emocji, 26% wykazuje brak zmian, a 31% − mniejszą ilość jedzenia¹⁵.

Kobiety w sytuacji pozywanego nastroju jedzą więcej w porównaniu do osób o neutralnym nastroju²⁰. Inne badania wykazują, że niezależnie od stylu jedzenia osoby przypominające sobie pozytywne emocje jedzą więcej niż przy odtwarzaniu sytuacji neutralnej⁶. Kobiety o restrykcyjnym typie jedzenia jedzą mniej w porównaniu z kobietami wykazującymi typ rozhamowany. Nie tylko emocje, ale także ich regulacja może mieć wpływ na spożywanie pokarmu. Osoby, których zadaniem było tłumienie negatywnych emocji, jadły więcej w porównaniu z osobami, które nie otrzymały informacji o konieczności tłumienia emocji. Negatywny stan emocjonalny jest trafniejszym predykatorem przejawianych wyborów żywieniowych niż nastrój pozytywny.

Stres a zachowania żywieniowe

Człowiek w obliczu stresu może posługiwać się różnymi strategiami. Umiejętność radzenia sobie ze stresem może przyjąć formę działań niwelujących stres bądź reakcji mających charakter obronny. Związek stresu i jedzenia jest złożony.

Stres może być przyczyną nadmiernego jedzenia. Jedzenie staje się wtedy formą zmagania z kłopotami, jest środkiem odwrócenia uwagi od bodźców o przykrym charakterze i uniknięcia zagrożenia. Dostępność żywności sprawia, że dla wielu osób jedzenie staje się strategią radzenia sobie ze stresem, a nawet może być wykorzystywane do „połykania emocji”.

Wśród osób z zespołem napadowego jedzenia kobiety odczuwające stres o umiarkowanym nasileniu spożywały o 118 kcal więcej, a mężczyźni o 181 kcal więcej niż zwykle²².

Wysoki poziom odczuwanego stresu i wzrost stężenia kortyzolu powoduje wzrost stężenia neuropeptydu Y, co z kolei nasila odczuciu głodu, ograniczenie wydatkowania energetycznego i stymulację wzrostu tkanki tłuszczowej. Wskutek odczuwania głodu stężenie neuropeptydu Y wzrasta, a stężenie leptyny spada. Stosowanie restrykcji dietetycznych związane jest z chronicznym odczuwaniem niepokoju i zdenerwowania, związanymi z wzrostem stężenia kortyzolu, spadkiem poziomu leptyny, spadkiem stężenia insuliny, wzrostem poziomu greliny i spadkiem serotoniny. Przewlekły stres może wpłynąć na stan emocjonalny poprzez wpływ na stężenie serotoniny (tłumienie 5-HT − receptora serotoniny), działanie hipokampa i osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Badania wykazują, że im wyższy poziom odczuwanego stresu, tym większy wskaźnik masy ciała u kobiet⁶.

Jedno z badań z udziałem studentów wykazało, że u 73% badanych stres wiązał się ze zwiększeniem ilości przekąsek, a zmniejszeniem ilości zwykłych posiłków³. Badania w miejscu pracy także wykazały, że okresy zwiększonej intensywności pracy były powiązane ze spożyciem energii, nasyconych kwasów tłuszczowych i cukru. Stres może wywoływać jedzenie jako reakcję radzenia sobie z problemami, jest czynnikiem wyzwalającym objadanie się i sprzyja zwiększeniu masy ciała. Badania wykazują, że pacjentki z bulimią, w porównaniu ze zdrowymi kobietami, pod wpływem stresu rezygnują z podejmowania działań, których celem jest pokonanie zdarzenia, a częściej piją alkohol i zażywają środki odurzające²³.

Żywienie emocjonalne to niewłaściwe zachowania żywieniowe uwarunkowane występowaniem negatywnych emocji, jak np. złość, samotność, stres. Występują one głównie u osób z niską samooceną⁵.

Związek pomiędzy emocjami a jedzeniem wykazuje dwustronny charakter – pokarm może zwiększyć natężenie danych emocji, ale także nastrój determinuje sposób odżywiania się.

W praktyce dietetyka coraz bardziej istotne jest dokładne poznanie zachowań żywieniowych, m.in. z oceną głodu − sytości, myśli i emocji, a także aktywności fizycznej. Narzędziem służącym do nauki samoobserwacji jest dziennik wykorzystywany w podejściu poznawczo-behawioralnym. Prowadzenie dziennika pomaga:

• dostrzec prawidłowe zachowania,
• powiązać istniejące zachowania żywieniowe z możliwymi objawami zaburzeń odżywiania,
• dostrzec wpływ myśli i emocji na zachowania i wybory żywieniowe,
• weryfikować proces zmian nawyków żywieniowych.