Witamina A bierze udział w utrzymaniu ciągłości błon śluzowych przewodu moczowo-płciowego, oddechowego i pokarmowego, dzięki czemu zapobiega inwazji drobnoustrojów do wnętrza organizmu. Nawet niewielki jej niedobór sprzyja łuszczeniu i rogowaceniu nabłonka, co wpływa na kolonizację bakterii i rozwój zakażenia⁸.

Witamina A jest również niezbędna w procesie dojrzewania i różnicowania komórek układu immunologicznego, takich jak limfocyty, monocyty, neutrofile, eozynofile i bazofile. W wyniku niedoboru witaminy A zostaje osłabiona aktywność neutrofili, przy jednoczesnej ich prawidłowej liczbie⁸.

Kwas retinowy wpływa na zwiększenie liczby komórek skórnych Langerhansa prezentujących antygen, które wzmacniają odporność organizmu na infekcje skórne oraz nasilają odpowiedź na szczepionki8.

Źródłem witaminy A w diecie jest masło, margaryna witaminowana, tłusty twaróg, jaja, podroby i ryby, szczególnie tuńczyk, sardynki i śledzie. Natomiast cennym źródłem karotenoidów jest marchew, pomidor, szpinak, kapusta, morele, pomarańcza oraz wiśnie⁸.

WITAMINA D

Witamina D stanowi grupę trzech steroidów o aktywności biologicznej cholekalcyferolu: kalcyferol i cholekalcyferol (witamina D3), ergokalcyferol (witamina D2 ) i 25-hydroksycholekalcyferol⁸.

Rolą witaminy D jest przede wszystkim zwiększenie wchłaniania fosforu i wapnia z pożywienia, utrzymywanie w osoczu krwi stałego stężenia wapnia oraz pobudzanie jego uwalniania z kości⁸.

W oddziaływaniu na układ immunologiczny bierze udział głównie aktywna forma witaminy D – 1,25(OH)₂ D₃, której receptory znajdują się na makrofagach, komórkach dendrytycznych, monocytach oraz aktywowanych limfocytach B i T. Aktywna forma witaminy D reguluje przesunięcie profilu syntezy cytokin z limfocytów Th1 na limfocyty Th2. Uczestniczy także w produkcji przez limfocyty Th1 cytokin, ekspresji cząsteczek ko-stymulujących oraz osłabia prezentację antygenu przez komórki dendrytyczne, co zmniejsza skłonność do wystąpienia reakcji alergicznych^5,8.

Przekształcanie witaminy D do tej aktywnej formy 1,25(OH)₂ D₃ może przebiegać w makrofagach pod wpływem enzymu 1α-hydroksylaza 25-hydroksycholekalcyferolu, który jest odpowiedzialny za jej aktywację i końcową hydroksylację. Enzym ten reaguje na obecność interferonu γ oraz receptorów TLR (toll-like receptors), które aktywują NF-κB i zwiększają uwalnianie cytokin prozapalnych. Limfocyty T wytwarzając interferon γ stymulują makrofagi i wysyłają sygnał odpowiedzi immunologicznej, która rozpoczyna rozwój procesu zapalnego. Pobudzenie reakcji immunologicznej wymaga sygnału ograniczającego, którym jest 1,25(OH)₂D₃. Aktywna forma witaminy D stanowi ujemny sygnał dla wytwarzania cytokin przez makrofagi, dzięki czemu osłabia nasiloną reakcję immunologiczną. Defekt w jej wydzielaniu może przyczyniać się do autoimmunizacji^5,8.

Witamina D w 80% wytwarzana jest pod wpływem promieniowania UVB podczas przemian zachodzących w skórze. Wraz z pożywieniem dostarczamy ją w około 20%. Produkty, które zawierają jej największe ilości to oleje rybne oraz ryby morskie (śledź, makrela, łosoś). W mniejszych ilościach obecna jest w mięsie, podrobach oraz produktach mlecznych. Witamina D2 znajduje się w grzybach oraz potrawach roślinnych⁵.

WITAMINA E

Witamina E obejmuje grupę związków, w skład której wchodzą pochodne tiokolu: tokotrienole i tokoferole. Największą aktywnością odznacza się α-tokoferol⁸.

Witamina E należy do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, a jej główną funkcją jest utrzymanie przepuszczalności błon komórkowych oraz uczestniczenie w procesie wzrostu komórek. Jako jeden z najsilniejszych przeciwutleniaczy obecnych w błonach komórek efektywnie inaktywuje wolne rodniki⁸.

Mechanizm oddziaływania witaminy E na układ immunologiczny polega na hamowaniu przez α-tokoferol wpływu kinazy białkowej C na komórki neutrofili, makrofagów i monocytów, która uczestniczy w procesie przekazywania z receptorów sygnałów dla cytokin. Ponadto witamina E osłabia syntezę prostaglandyny E₂ (PGE₂ ), czynnika immunosupresyjnego, który reguluje także równowagę pomiędzy aktywnością limfocytów TH1 oraz TH2, działając na korzyść limfocytów TH2. Tym samym stymuluje pośrednio odpowiedź immunologiczną komórkową, zależną od TH^15,11.

Źródłem związków witaminy E w diecie są przede wszystkim oleje: rzepakowy, słonecznikowy, sojowy oraz zarodki nasion zbóż, kiełki, zielone warzywa liściaste, takie jak szpinak i kapusta. Słabszym źródłem α-tokoferolu są ryby, drób oraz mleko^5,8.

WITAMINA C NAJLEPSZA NA PRZEZIĘBIENIA?

Witamina C stanowi grupę związków o aktywności biologicznej porównywalnej do aktywności kwasu L-askorbinowego. Należy do niej także kwas L-dehydroaskorbinowy (DHA)¹⁵.

Witamina C charakteryzuje się silnym działaniem ochronnym. Działa antyoksydacyjnie na lipidy błon komórkowych. Chroni tkanki przez uszkodzeniem, dzięki neutralizowaniu reaktywnych form tlenu, które podczas fagocytozy wydostały się poza komórkę. Działa immunostymulująco poprzez zwiększenie wytwarzania cytokin oraz znoszenia immunosupresyjnego działania histaminy. Jej działanie nasila się pod wpływem równoczesnej podaży witaminy E⁸.

Na przestrzeni lat przeprowadzono wiele badań klinicznych dotyczących wpływu witaminy C na układ immunologiczny, jednakże nadal nie udało się jednoznacznie opisać mechanizmu zmniejszenia częstotliwości występowania przeziębień, dzięki regularnemu przyjmowaniu witaminy C¹⁷.

Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa żywności (EFSA) w swojej opinii wydanej na podstawie licznych analiz wyników badań klinicznych oświadcza, iż udowodniono wpływ przyjmowania witaminy C na prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego. Oznacza to, iż rzeczywiście witamina C jest niezbędna do prawidłowego rozwoju układu odpornościowego organizmu, natomiast nie istnieją jednoznaczne dowody, dzięki którym można udowodnić jej wpływ na skrócenie czasu trwania przeziębienia lub złagodzenie przebiegu choroby^2,14.

Do naturalnych bogatych źródeł witaminy C należą papryka, truskawki, czarna porzeczka, owoce cytrusowe oraz kapusta⁸.

ŻELAZO

Żelazo jest składnikiem enzymów, uczestniczących w procesach utleniania oraz prawidłowym funkcjonowaniu komórek układu odpornościowego⁵ .

Niedobór żelaza związany jest z obniżeniem jego zawartości w tkankach, a także z niedokrwistością, co między innymi prowadzi do zwiększonej podatności na infekcje, zakażenia i obniżenia czynności bakteriobójczej, czyli do osłabienia odporności organizmu^5,8..

Żelazo wpływa na proliferację i aktywację limfocytów. W proliferacyjnej fazie aktywacji limfocytów wymagana jest obecność żelaza, które pobierane jest z transferryny. Dostarczenie tego pierwiastka odbywa się poprzez receptory transferynowe obecne na powierzchniach komórek. Niedobory żelaza mogą obniżać wysycenie transferryny żelazem, a w konsekwencji ograniczać ilości żelaza niezbędne dla proliferacji limfocytów^5,8.

Niedobór żelaza wpływa także na zaburzenie wytwarzania interleukiny 2, która stanowi fundament dla komunikacji pomiędzy komórkami NK a limfocytami⁵ .

Głównym źródłem żelaza w diecie są mięso, zwłaszcza podroby, przetwory mięsne, jaja oraz ryby. Natomiast roślinnym źródłem żelaza jest pieczywo razowe, natka pietruszki oraz nasiona roślin strączkowych^5,8.

CYNK

Cynk jest mikroelementem będącym kofaktorem ponad trzystu enzymów. Wpływa także na pracę tkanek i narządów, w tym również na układ immunolgiczny⁸.

Szczególnie ważną rolą cynku jest kształtowanie humoralnej i komórkowej odpowiedzi immunologicznej. Jego niedobór zmniejsza chemotaksję neutrofili, upośledza fagocytozę, zaburza generowanie reaktywnych form tlenu i równowagę między limfocytami Th1 i Th2. Jego stężenie w osoczu spada w ostrej odpowiedzi na infekcję, przez co jest niezbędny przy namnażaniu patogenów. Chelatowanie jego jonów hamuje proces namnażania bakterii. Może także wpływać na hamowanie funkcji limfocytów T i produkcji IFN-α. Cynk hamuje aktywność cytotoksyczną komórek NK.

Głównym źródłem cynku w diecie jest ciemne pieczywo, kasza gryczana, sery podpuszczkowe, podroby, mięso. Mniejsze ilości znajdują się w ryżu, jajach, jasnym pieczywie, rybach i owocach⁷ .

SELEN

Selen jest składnikiem około dwudziestu enzymów, w tym peroksydazy glutationowej (GSH-Px), chroniącej przed utlenieniem lipidów błon komórkowych. Niedobór selenu w organizmie wpływa na zaburzenie odpowiedzi komórkowej, funkcji limfocytów B oraz biosyntezę prostaglandyn i immunoglobulin. Działa immunostymulująco poprzez pobudzanie rozwoju limfocytów T, aktywności limfocytów cytotoksycznych i komórek NK oraz nasilanie odpowiedzi na antygeny. Mechanizm działania selenu polega na jego zdolności do regulacji ekspresji receptorów dla IL-2, będącej czynnikiem wzrostu limfocytów T oraz komórek NK^5,8,13.

Bogatym źródłem selenu w diecie są produkty o wysokiej zawartości białka: podroby, owoce morza, ryby, mleko i jego przetwory oraz produkty zbożowe. Wśród produktów roślinnych, cennym źródłem selenu są brokuły i kapusta biała, orzechy, grzyby, kukurydza, czosnek, cebula, i rośliny strączkowe^5,8,13.

NATURALNE PRODUKTY WSPOMAGAJĄCE ODPORNOŚĆ

Naturalne produkty i preparaty pochodzenia roślinnego, które pobudzają układ immunologiczny noszą nazwę immunostymulatorów, immunomodulatorów lub modyfikatorów odpowiedzi biologicznej. Ich zadaniem jest zwiększanie aktywności fagocytów, pobudzanie wytwarzania komórek macierzystych przez szpik kostny oraz pobudzanie komórek biorących udział w reakcjach obronnych do zwiększenia uwalniania cytokin⁶ .

Surowcem wykorzystywanym do celów farmakologicznych i spożywczych są owoce aronii. Za jej właściwości lecznicze odpowiadają polifenole: flawonoidy, kwasy fenolowe i antocyjany. Jest także cennym źródłem witaminy A, C, E oraz witamin z grupy B, a także miedzi, manganu, wapnia i żelaza. Owoce aronii mają właściwości przeciwzapalne, antybakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwnowotworowe oraz antyhepatotoksyczne. Antocyjany zawarte w aronii pełnią rolę obronną w procesie zapalnym – indukują wytwarzanie prostacykliny PGI2 w komórkach śródbłonka oraz wpływają na obniżenie aktywności TNF-α⁶ .

Żeń-szeń prawdziwy zawiera saponiny, które wpływają na stymulowanie odpowiedzi swoistej przeciwko podanemu równocześnie antygenowi. Ponadto ekstrakt z żeń-szenia nasila proliferację limfocytów T, aktywność fagocytarną makrofagów i neutrofilii, stymuluje makrofagi do produkcji cytokin IL-12, TNF-α i IL-1β oraz nasila aktywację komórek NK¹².

Owoc maliny jest wykorzystywany jako preparat o działaniu przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym i napotnym. Malina cechuje się wysoką zawartością witaminy C, E, witamin z grupy B oraz potasu, wapnia, miedzi, żelaza i manganu. Dodatkowo jest źródłem polifenoli: flawonów, tanin, kwasów fenolowych, antocyjanów, te ostatnie wykazują zdolność hamowania enzymów procesu prozapalnego⁶ .

Kwiaty bzu czarnego są bogate w flawonoidy, w tym rutozyd, kampferol, kwercetynę oraz izokwercetynę, kwasy organiczne, trójterpeny, a także sole mineralne, głównie potas. Owoce bzu czarnego bogate są także w antocyjany, dzięki którym zawdzięczają swoje właściwości immunomodulujące i przeciwwirusowe. Wyciągi z bzu czarnego wpływają na zwiększenie produkcji cytokin IL-6, IL-8, IL-1β oraz TNF-α przez monocyty⁶ .

Czosnek pospolity jako immunostymulator jest stosowany od najdawniejszych czasów. Jego główne właściwości to działanie przeciwgrzybicze, przeciwmiażdżycowe, przeciwbakteryjne, przeciwzakrzepowe, przeciwzapalne, immunomodulujące oraz obniżające stężenie cukru we krwi i regulujące ciśnienie krwi⁶ .

Właściwości immunomodulujące czosnku wynikają ze stymulowania aktywności komórek NK, wzmagania fagocytozy makrofagów i aktywowania odpowiedzi limfocytów na cytokiny i miogeny. Składnikiem biologicznie aktywnym odpowiedzialnym za jego właściwości antybakteryjne jest alliacyna. Dzięki niej czosnek przyczynia się do niszczenia bakterii Helicobacter pylori odpowiedzialnej za owrzodzenia i stany zapalne żołądka oraz Mycobacterium odpowiadającej za powstanie gruźlicy. Jednocześnie olejek czosnkowy wpływa na rozwój bakterii Lactobacillus^6,9.

Właściwości farmakologiczne imbiru przypisuje się głównie gingerolom, pochodnym fenoli, które odpowiedzialne są za działanie przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, antyapoptyczne oraz immunomodulujące. Gingerole wykazują zdolność do obniżania aktywności prostaglandyn, hamowania cytokin prozapalnych TNF-α i IL-2, ekspresji IL-2 przez limfocyty T, ekspresji genu IL-2, a także zwiększają wrażliwość komórek NK na IL-2⁶

Z liści gatunków Aloё arborescens, vera oraz xerox pozyskuje się alonę, czyli sok. Dodatkowo ze specjalnie spreparowanych liści gatunku Aloё vera otrzymuje się żel aloesowy. Sok stosowany jest do wytwarzania preparatów immunostymulujących, a miazga wykorzystywana jest do leczenia oparzeń popromiennych czy trudno gojących się ran.Produkty otrzymywane z liści aloesu mają działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwrzodowe, przeciwbólowe oraz immunomodulujące. Aloes jest cennym źródłem kwasu foliowego, witamin z grupy B oraz żelaza, wapnia, magnezu, manganu i potasu. Wykazuje także wysoką zawartość polisacharydów, które oddziałują na układ odpornościowy poprzez wpływ na wydzielanie interleukiny IL-1 i IL-6, TNF-α, czyli czynnika martwicy nowotworu oraz interferonu INF-γ, które stymulują wzrost fibroblastów i zwiększają potencjał makrofagów do fagocytozy⁶ .

Propolis (kit pszczeli) to naturalny biologiczny kompleks wytworzony przez pszczoły. Składa się z pyłku kwiatowego, roślinnych substancji żywicznych, wosku pszczelego, substancji lotnych i garbnikowych oraz wydzieliny gruczołowej pszczół. Związki obecne w propolisie to między innymi flawonoidy, węglowodory, mikroelementy, enzymy i alkohole triterpenowe. Wyciągi z propolisu charakteryzują się silnym działaniem przeciwutleniającym, uspokajającym, przeciwzapalnym, przeciwdrobnoustrojowym, hepatoprotekcyjnym oraz stymulującym układ odpornościowy. Propolis znalazł swoje zastosowanie w leczeniu oparzeń, ran, hemoroidów, czy chorób ginekologicznych⁶ .

IMMUNOMODULUJĄCY WPŁYW PROBIOTYKÓW I PREBIOTYKÓW

Według WHO probiotyki to żywe drobnoustroje, które przy podawaniu w odpowiednich ilościach będą wywierały korzystny efekt zdrowotny. Do szczepów probiotycznych należą bakterie z rodzajów Bifidobacterium i Lactobacillus, drożdże Saccharomyces cerevisiae ssp boulardii, a także niektóre gatunki Bacillus oraz Escherichia. Źródłem probiotyków w naszej diecie mogą być produkty fermentacji mlecznej, na przykład jogurt, kefir. Działanie probiotyków jest uzależnione od szczepu i charakterystycznych dla niego właściwości. Wpływ probiotyków na układ immunologiczny opiera się na pobudzaniu komórek układu do produkcji cytokin, indukowaniu produkcji przeciwciał sIgA, pobudzaniu limfocytów T do odpowiedzi na antygen, ograniczaniu ekspresji mediatorów reakcji uczuleniowych oraz uszczelnianiu bariery jelitowej. Wpływają także na utrzymanie równowagi cytokinowej Th1/Th2, przez co wywierają pozytywny efekt na przebieg reakcji alergicznych i zapalnych.

Do działania probiotyków niezbędne są prebiotyki. Stanowią one składniki pożywienia, które selektywnie indukują wzrost i aktywność korzystnej mikroflory jelitowej. Najpopularniejszymi prebiotykami są fruktooligosacharydy (fruktany), do których należą oligofruktoza i inulina. Ich bogatym źródłem są szparagi, cykoria, czosnek, cebula, banany, miód, pszenica, pomidory, jęczmień, karczochy, żyto i buraki. Odpowiednia podaż probiotyków i prebiotyków wpływa na obniżenie ryzyka zakażeń w przewodzie pokarmowym, zaburzeń motoryki jelit, a także pomaga utrzymać prawidłową mikrobiotę jelitową⁶