Niedożywienie białkowo-energetyczne, które często występuje u pacjentów, naraża ich na zwiększenie liczby powikłań i wydłużenie hospitalizacji. W zaawansowanym stadium może nawet spowodować odstąpienie od leczenia lub jego odroczenie do czasu poprawy stanu ogólnego pacjenta¹.

Poradnictwo dietetyczne w onkologii staje się nieodłącznym elementem terapii przeciwnowotworowej i zyskuje coraz więcej zwolenników w środowisku medycznym oraz w instytucjach i towarzystwach naukowych. Europejskie Towarzystwo Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ESPEN) potwierdziło, że dietoterapia jest skutecznym i zasadnym postępowaniem leczniczym z siłą wiarygodności A według EBM².

Niedożywienie w chorobie nowotworowej

Szacuje się, że objawy niedożywienia lub wyniszczenia mogą dotyczyć od 30 do 85% chorych i zależą od umiejscowienia nowotworu, stopnia jego zaawansowania oraz wieku chorego. Najbardziej narażeni na wyniszczenie są chorzy z nowotworami układu pokarmowego (rak przełyku, żołądka, trzustki), głowy i szyi oraz płuc².

Kacheksja jest stanem wynikającym z wielu czynników. Jednym z nich jest zmniejszone spożycie wynikające z braku łaknienia, dolegliwości trawiennych (nudności, wymioty, zaburzenia odczuwania smaku, kserostomia, biegunka), przy jednoczesnym zwiększonym zapotrzebowaniu na energię i składniki odżywcze. Inne czynniki − to nasilenie procesów zapalnych i katabolicznych zachodzących w organizmie oraz często występujące mechaniczne przeszkody w pasażu pokarmu (guzy przewodu pokarmowego, zrosty pooperacyjne itp.) U 5–20% pacjentów kacheksja może być bezpośrednią przyczyną zgonu w zaawansowanym stadium choroby².

Ocena stanu odżywienia i konsultacja dietetyczna

Ocena stanu odżywienia jest standardową procedurą stosowaną podczas przyjęcia do szpitala. Do tego celu wykorzystuje się jedną z dwóch ankiet: Subiektywną Globalną Ocenę Stanu Odżywienia (SGA – Subjective Global Assessment) lub formularz przesiewowej oceny ryzyka związanego z niedożywieniem NRS 2002 (Nutritional Risk Screening 2002). Ankiety te pozwalają określić ryzyko związane z wystąpieniem niedożywienia na podstawie stanu ogólnego pacjenta, chorób towarzyszących, oceny spożycia, utraty masy ciała w ciągu 3–6 miesięcy oraz rodzaju leczenia (np. operacja, chemioterapia, radioterapia)².

Elementem oceny stanu odżywienia powinien być także rzetelny wywiad żywieniowy przeprowadzony przez wykwalifikowanego dietetyka klinicznego, który ustali zapotrzebowanie pacjenta na energię i poszczególne składniki odżywcze i biorąc pod uwagę jego stan, zaleci odpowiednią dietę i w razie potrzeby doustne suplementy pokarmowe (ONS – Oral Nutrition Support).

W ocenie stanu odżywienia stosuje się także badania biochemiczne i oznacza stężenia albuminy, prealbuminy, transferryny oraz ocenia się całkowitą liczbę limfocytów.

Konsultacja dietetyczna oraz edukacja żywieniowa pacjenta powinny być przeprowadzone jak najwcześniej, najlepiej na początku leczenia onkologicznego. Interwencja podjęta we właściwym momencie może zapobiec nieodwracalnym skutkom kacheksji.

W niektórych chorobach nowotworowych, np. raku piersi i prostaty, wsparcie dietetyczne powinno także dotyczyć zapobiegania i leczenia otyłości, która jest istotnym czynnikiem zwiększającym ryzyko nawrotu choroby. Zauważono istotną zależność pomiędzy wysokim wskaźnikiem BMI a liczbą zgonów wśród kobiet chorych na raka piersi³. Udowodniono również, że kobiety, które mają nadmierną masę ciała lub przybierają na wadze po rozpoznaniu choroby, mają większe ryzyko nawrotu raka piersi oraz śmierci z jego powodu niż kobiety o prawidłowej masie ciała⁴.

Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze

W celu prawidłowej oceny zapotrzebowania energetycznego ważne jest ustalenie podstawowej przemiany materii (PPM) oraz współczynnika aktywności fizycznej (PAL). Dla populacji polskiej wykorzystywane są wartości opracowane przez ekspertów FAO/WHO/UNU⁵.

Raport WHO z 2004 proponuje wartości PAL na trzech poziomach: małym, umiarkowanym i dużym. Należy jednak pamiętać, że wartości zostały ustalone dla osób zdrowych. Aktywność fizyczna osób chorych na raka zmienia się na różnych etapach leczenia, co wymaga indywidualnego dostosowania podaży energii i składników odżywczych. Stosunkowo najprostszą metodą sprawdzenia, czy wyliczona wartość energetyczna diety jest odpowiednia, okazuje się obserwacja pacjenta i zmian masy ciała w czasie leczenia⁶.

U chorych onkologicznych dobowa podaż energii powinna wynosić od 25 do 35 kcal na kilogram należnej masy ciała. U chorych bardzo wyniszczonych zapotrzebowanie wylicza się na poziomie 35–45 kcal na kilogram obecnej masy ciała. Podaż białka dla dorosłych chorych na raka powinna wynosić 0,8−1,5 g/kg masy ciała/dobę⁷.

Podaż energii ze składników odżywczych powinna się rozkładać w następujący sposób:

• białko: 15−20%,
• tłuszcze: 30–50%,
• węglowodany: 35–50%.