Zespół nabytego niedoboru odporności

AIDS (ang. Acquired Immunodeficiency Syndrome lub Acquired Immune Deficiency Syndrome), czyli zespół nabytego niedoboru odporności, jest przewlekłą chorobą charakteryzującą się znacznym upośledzeniem funkcji układu odpornościowego i bardzo zróżnicowanym obrazem klinicznym. Czynnikiem wywołującym tę chorobę jest wirus ludzkiego niedoboru odporności – HIV (ang. human immunodeficiency virus) należący do rodziny retrowirusów, który po raz pierwszy został zidentyfikowany w 1983 roku. Dotychczas poznano 2 typy wirusa: HIV-1 (rozprzestrzeniony na całym świecie) i HIV-2 (występujący głównie w Afryce Zachodniej). W literaturze termin HIV odnosi się do pierwszego z wymienionych typów. Wirus przenosi się poprzez kontakty seksualne, krew, drogą wertykalną (wewnątrzmaciczną, okołoporodową, podczas karmienia piersią) lub podczas transplantacji bądź sztucznego zapłodnienia (sporadyczne przypadki)^{1, 2}.

W celu zakażenia komórki gospodarza wirus HIV wykorzystuje receptory CD4 oraz receptory dla chemokin. Komórki układu odpornościowego z receptorami CD4 (limfocyty pomocnicze T, komórki linii monocyty/makrofagi, w tym komórki mikrogleju, komórki dendrytyczne węzłów chłonnych, komórki Hofbauera łożyska, Langerhansa w skórze) rozpoznawane są przez wirusa HIV poprzez glikoproteinę otoczkową gp120. Po połączeniu CD4-gp120 dochodzi do zakotwiczenia wirusa w błonie komórkowej i do interakcji z receptorami dla chemokin CCR5 (szczep M-tropowy wirusa wykazujący tropizm do makrofagów i limfocytów) lub CXCR4 (szczep T-tropowy wykazujący tropizm do limfocytów krwi obwodowej). Następnie wirus wnika do wnętrza komórki gospodarza, gdzie pozbywa się otoczki białkowej i rozpoczyna przepisywanie materiału genetycznego z RNA na DNA. Na matrycach nici RNA wirusowa odwrotna transkryptaza syntetyzuje komplementarne nici DNA, które po przetransportowaniu do jądra komórkowego wbudowywane są do materiału genetycznego gospodarza. Odwrotna transkryptaza bardzo często popełnia błędy, co jest przyczyną mutagenezy wirusa HIV i jego bardzo dużej zmienności. Podczas transkrypcji genów gospodarza transkrybowane są także geny HIV, które następnie w wyniku translacji dają białka wirusowe. Białka po obróbce i licznych modyfikacjach budują nowy wirion, który jest uwalniany z komórki, powodując jednocześnie jej rozpad. Nowo powstały wirion gotowy jest do zakażenia kolejnej komórki CD4+. Po integracji materiału genetycznego HIV z genomem gospodarza może dojść do stanu uśpienia (1,5−15 lat), podczas którego nie są produkowane potomne cząstki wirusa^{1, 2}.

Odpowiedź immunologiczna a wirus HIV

Wirus HIV jest wyjątkowym wirusem – z jednej strony indukuje bardzo silną odpowiedź immunologiczną, a z drugiej strony układ odpornościowy nie jest w stanie opanować zakażenia. Związane jest to z dużą zmiennością wirusa oraz z tym, że celem ataku są komórki uczestniczące w obronie przed drobnoustrojami. Pierwszym celem wirusa są komórki dendrytyczne oraz spoczynkowe limfocyty T pamięci obecne w błonach śluzowych. Komórki dendrytyczne przenoszą wirusa z błony śluzowej do okolicznych węzłów limfatycznych, w których podczas prezentacji antygenów limfocytom T (CD4+) dochodzi do ich zakażenia i namnażania wirusa. Jedna komórka dendrytyczna może zakazić w ciągu godziny kilkadziesiąt limfocytów T, co może doprowadzić do masywnego wytwarzania HIV w węzłach i rozprzestrzeniania się zakażenia. Zakażone limfocyty T niszczone są zarówno przez wirusa, jak i przez limfocyty cytotoksyczne (CD8+) uczestniczące w odpowiedzi przeciwwirusowej. Gwałtowny ubytek limfocytów T pamięci (CD4+) w błonach śluzowych, zwłaszcza w GALT (ang. gut-associated lymphoid tissue – tkanka limfatyczna występująca w obrębie układu pokarmowego), nigdy nie jest rekompensowany i stanowi początek destrukcji układu odpornościowego i upośledzenia jego funkcji. W związku z dużą zmiennością wirusa (częste błędy odwrotnej transkryptazy) po kilku bądź kilkunastu tygodniach od zakażenia pojawiają się warianty HIV, które przestają być rozpoznawane przez limfocyty cytotoksyczne. Wirus może zatem bezpiecznie replikować w obwodowych narządach limfatycznych, gdzie rozpoczyna ich stopniową destrukcję. Niszczona jest nie tylko struktura węzłów limfatycznych, ale także grasicy i szpiku, czyli miejsc dojrzewania komórek układu odpornościowego. Węzły limfatyczne, śledziona oraz tkanka limfatyczna związana z błonami śluzowymi są miejscami największego wytwarzania wirusa. Po kilku, kilkunastu latach choroby niemożliwe staje się prezentowanie antygenów oraz dojrzewanie komórek układu odpornościowego i dochodzi do zaniku odpowiedzi immunologicznej^{1, 2}.